Τί είναι το Άγιο Δωδεκαήμερο – Εορτές, ήθη και έθιμα
Από την 25 Δεκεμβρίου, ανήμερα των Χριστουγέννων, ξεκινά το εορταστικό Χριστιανικό, Ορθόδοξο, Δωδεκαήμερο των Χριστουγέννων όπου είναι το χρονικό διάστημα μεταξύ της εορτής της γεννήσεως του Χριστού, 25 Δεκεμβρίου και των Θεοφανίων 6 Ιανουαρίου, της Βάπτισης του Ιησού (αν και κανονικά είναι 13 ημέρες).
Έιναι μια εορταστική περίοδο με χαρμόσυνο χαρακτήρα που αρχίζει με τη Δεσποτική εορτή της γέννησης και δεν υπάρχει καμία νηστεία, εκτός της ημέρας της παραμονής των Θεοφανείων που η ημέρα νηστίσιμη.
Η ονομασία Δωδεκαήμερο χρησιμοποιείται ήδη από τα βυζαντινά χρόνια γι’ αυτό το χρονικό διάστημα, κατά το οποίο απαγορευόταν κάθε είδους νηστεία.
Οι τρεις μεγάλες γιορτές του 12ημέρου είναι τα Χριστούγεννα στις 25 Δεκεμβρίου , η Περιτομή του Χριστού την 1η Ιανουαρίου, και τα Θεοφάνεια, δηλ. η Βάπτισή του Χριστού στις 6 Ιανουαρίου.
25 Δεκεμβρίου, η γέννηση του Χριστού και η προσκύνηση των Μάγων, που πληροφορήθηκαν από το αστέρι ότι γεννιέται ο βασιλιάς των Ιουδαίων.
26 Δεκεμβρίου τιμάται η Σύναξις της Θεοτόκου, μια τιμητική εορτή προς την Παναγία, λόγω της γέννησης του Χριστού.
27 Δεκεμβρίου είναι η εορτή του αγίου Στεφάνου του Πρωτομάρτυρα, που λιθοβολήθηκε από το ιουδαϊκό μεγάλο Συνέδριο. Ο θάνατός του αναφέρεται στις Πράξεις των Αποστόλων, το βιβλίο που έγραψε ο ευαγγελιστής Λουκάς, είναι συνέχεια του κατά Λουκάν ευαγγελίου και βρίσκεται μέσα στην Καινή Διαθήκη, μετά από τα 4 ευαγγέλια.
28 Δεκεμβρίου είναι η εορτή των αγίων Δισμυρίων, των αγίων μαρτύρων από τη Νικομήδεια της Μικράς Ασίας, που τους έκαψε ζωντανούς ο ρωμαϊκός στρατός πυρπολώντας την εκκλησία τη νύχτα των Χριστουγέννων, λίγο μετά το 300 μ.Χ.
28 Δεκεμβρίου τιμούμε τη μνήμη των νηπίων της Βηθλεέμ, που σφαγιάστηκαν από τους στρατιώτες του Ηρώδη, στην προσπάθειά του να σκοτώσει τον νεογέννητο «βασιλιά των Ιουδαίων», τον Ιησού Χριστό. Η Ορθόδοξη Εκκλησία θεωρεί αυτά τα βρέφη μάρτυρες και τιμά τη μνήμη τους όπως των αγίων, με εικόνες, υμνογραφικά έργα και ιδιαίτερη εορτή.
Την ίδια μέρα τιμάται η μνήμη πάντων των Xριστιανών των εν λιμώ και δίψη και μαχαίρα και κρύει τελειωθέντων. Πρόκειται για μια σύναξη που πιθανόν να μην αναφέρεται στους μάρτυρες, αλλά σε όλους τους χριστιανούς που γνώρισαν βίαιο θάνατο, και να έχει περισσότερο χαρακτήρα μνημοσύνου και όχι εορτής, σαν να πρόκειται για εορταζόμενους αγίους.
30 Δεκεμβρίου είναι της αγίας παρθενομάρτυρος Ανυσίας, μιας ορφανής κοπέλας από τη Θεσσαλονίκη, που σύρθηκε στους βωμούς των ειδώλων από έναν Ρωμαίο στρατιώτη και, επειδή αρνιόταν να λατρέψει τα είδωλα, δολοφονήθηκε εκεί. Γιορτάζει επίσης, μεταξύ άλλων, και ο άγιος Γεδεών ο Καρακαλλινός (δηλ. μοναχός της Μονής Καρακάλλου του Αγίου Όρους), που σε ηλικία 12 χρονών έγινε μουσουλμάνος από κάποιον Τούρκο στο Βελεστίνο. Δραπέτευσε από εκεί, κατέφυγε στην Κρήτη, στη συνέχεια έγινε μοναχός στη Μονή Καρακάλλου και υπηρέτησε για ένα διάστημα στην Ιερά Μονή Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, στις Μαργαρίτες Ρεθύμνου (όπου πρόσφατα ιδρύθηκε ναός προς τιμήν του). Στη συνέχεια (επειδή του το επέβαλλε η συνείδησή του) επέστρεψε στο Βελεστίνο και δήλωσε ευθαρσώς στις τουρκικές αρχές ότι έχει επιστρέψει στο χριστιανισμό. Συνελήφθη και θανατώθηκε μετά από ακρωτηριασμό των χεριών και των ποδιών του το 1818.
31 Δεκεμβρίου είναι της αγίας Μελάνης της Ρωμαίας, μιας μεγάλης αγίας της φιλανθρωπίας, που, λόγω του ονόματός της, θεωρείται προστάτιδα αγία των δημοσιογράφων. Την ίδια μέρα γιορτάζει ο άγιος Ζωτικός ο Ορφανοτρόφος, που περιέθαλψε τους λεπρούς στην Κωνσταντινούπολη , παρά τις αντίθετες διαταγές του σκληρού αυτοκράτορα Κωνστάντιου (γιου του αγίου Κωνσταντίνου), ο οποίος διέταξε τη βασανιστική εκτέλεσή του! Στη συνέχεια ο αυτοκράτορας μετανόησε και αναθεώρησε την πρακτική του για την τύχη των λεπρών.
Την ίδια μέρα τελείται η απόδοση της εορτής των Χριστουγέννων, δηλ. η λήξη του εορτασμού τους, και τελείται όρθρος και θεία λειτουργία όμοια με τα χριστουγεννιάτικα και ο εορτασμός των Χριστουγέννων λήγει αυτή την ημέρα.
Την Κυριακή μετά την Χριστού Γέννησιν, όποια ημερομηνία κι αν πέσει, τιμούμε ιδιαίτερα τη μνήμη του προφήτη και βασιλιά Δαβίδ, του αγίου Ιωσήφ του Μνήστορα και του αγίου Ιακώβου του Αδελφοθέου, δηλ. του μεγάλου γιου του αγίου Ιωσήφ, που είναι θετός αδελφός του Κυρίου. Ο άγιος Ιάκωβος ήταν ο ηγέτης των χριστιανών της Ιερουσαλήμ (πρώτος επίσκοπος της πόλης), χαρακτηριζόταν «ο Δίκαιος» και λιθοβολήθηκε από τον ιουδαϊκό όχλο το 62 μ.Χ.
Αν μέχρι τη 1η Ιανουαρίου δεν υπάρχει Κυριακή, οι άγιοι αυτοί γιορτάζονται 26 Δεκεμβρίου. Άρα οι χριστιανοί που έχουν το όνομα Ιωσήφ γιορτάζουν αυτή την Κυριακή και όχι σταθερά στις 26 Δεκ., όπως από λάθος συνήθως νομίζουμε.
Από την 1η Ιανουαρίου
1η Ιανουαρίου η εκκλησία τιμά δύο γιορτές, την Περιτομή του Χριστού και τη μνήμη του αγίου Βασιλείου του Μεγάλου. Πρωτοχρονιά η εκκλησία έχει 1 Σεπτεμβρίου, τότε που αλλάζει ο κύκλος των εποχών και μπαίνουμε στη νέα φθινοπωρινή και χειμερινή περίοδο. Η 1η Ιανουαρίου είναι πολιτική πρωτοχρονιά. Βέβαια η Εκκλησία την αναγνωρίζει, αλλά την ημέρα εκείνη τιμα την Περιτομή του Χριστού και τη μνήμη του αγίου Βασιλείου.
2 Ιανουαρίου αρχίζουν τα προεόρτια των Θεοφανείων, ενώ στις 4 εορτάζεται η σύναξις των Εβδομήκοντα Αποστόλων.
5 Ιανουαρίου, παραμονή των Φώτων, πρώτη μέρα νηστείας μετά τα Χριστούγεννα. Η Παραμονή των Θεοφανίων, είναι ημέρα αυστηρής νηστείας καθώς είχαν καταλύσει τη νηστεία της Τετάρτης και Παρασκευής κατά το Δωδεκαήμερο.
6 Ιανουαρίου γιορτάζεται Βάπτιση του Χριστού της οποίας γίνεται η τελετή του Μεγάλου Αγιασμού των Υδάτων, σε ανάμνηση της Βαπτίσεως του Χριστού. Η γιορτή αυτή λέγεται «Θεοφάνεια» επειδή στον Ιορδάνη αποκαλύφθηκε η Αγία Τριάδα: ο Θεός Πατέρας μίλησε, ο Υιός (ο Χριστός) ήταν μέσα στον ποταμό και το Άγιο Πνεύμα εμφανίστηκε «εν είδη περιστεράς» επιβεβαιώνοντας ότι ο Ιησούς είναι ο Χριστός, δηλ. ο πνευματικός βασιλιάς και σωτήρας των ανθρώπων.
7 Ιανουαρίου έχουμε τη σύναξη του Τιμίου Προδρόμου,τιμητική εορτή, λόγω της συμμετοχής του αγίου Ιωάννη στο γεγονός της 6ης Ιανουαρίου (ενώ η κυριότερη γιορτή του Τιμίου Προδρόμου είναι η αποτομή της κεφαλής του, δηλ. η ανάμνηση του αποκεφαλισμού του, 29 Αυγούστου). Αυτή η γιορτή, ως επίλογος, κλείνει το άγιο Δωδεκαήμερο.
Δειτε ξύλινες βυζαντινης τεχνοτροποίας εικόνες Δωδεκαημερου.
Το Δωδεκαήμερο και τα Ελληνικά Έθιμα
Εκτός από τις μεγάλες θρησκευτικές εορτές, στο διάστημα Χριστουγέννων και Θεοφανίων υπάρχουν και παρά πολλά έθιμα από την αρχαιότητα που επιβιώνουν και εχουν διατηρηθεί μέχρι σήμερα.
Όλα τα έθιμα της περιόδου του Δωδεκαημέρου ήταν συνδεδεμένα με τη δοκιμασία του ανθρώπου να αντιμετωπίσει τις δυσκολίες της περιόδου και αφετέρου να τονωθεί το θρησκευτικό αίσθημα και να εξασφαλισθεί η ευτυχία για τη χρονιά που ερχόταν.
Έθιμα που επιβιώνουν μέχρι σήμερα περιέκλειαν τον φόβο, αλλά και την ελπίδα να υπάρξει αφθονία υλικών αγαθών τη νέα χρονιά. Βασικό στοιχείο των εθίμων του Δωδεκαημέρου ήταν ο εξορκισμός του κακού και η ευλόγηση της νέας περιόδου που ήταν καθ’ οδόν.
Σ’ αυτήν τη λογική εντάσσονται οι ευχές που διατυπώνονται στα κάλαντα, ο φόβος του κακού ποδαρικού της Πρωτοχρονιάς, αλλά και οι ευχές για την υγεία και την οικογενειακή ευημερία.
Ένα από τα πολύ γνωστά έθιμα είναι τα κάλαντα που αρχίζουν από την παραμονή των Χριστουγέννων, να συνεχίζονται με τα κάλαντα της Πρωτοχρονιάς και τελειώνουν με τα κάλαντα της γιορτής των Θεοφανίων. Τα κάλαντα θα ειπωθούν από τα παιδιά και από παρέες μεγάλων και είναι ανάλογα με την καταγωγή των κατοίκων.
Καλικάντζαροι
Κατά τη λαϊκή παράδοση, από την παραμονή των Χριστουγέννων μέχρι τα Θεοφάνια, που τα νερά είναι αβάφτιστα, ανεβαίνουν οι Καλικάντζαροι στην επιφάνεια της γης από τον Κάτω Κόσμο, μπαίνουν στα σπίτια από την καπνοδόχο και πειράζουν τους κατοίκους. Για να τους διώξουν, οι άνθρωποι σχεδιάζουν το σημείο του Σταυρού σε διάφορα μέρη του σπιτιού και φροντίζουν να έχουν αναμμένη φωτιά.
Στα έθιμα της Πρωτοχρονιάς κυριαρχεί η κοινή αντίληψη ότι καθετί που γίνεται στην αρχή μιας νέας περιόδου θα ισχύσει σε ολόκληρο το διάστημα του νέου χρόνου. Οι καλαντιστές είναι και πάλι οι προάγγελοι για την καλή χρονιά, αφού δεν θα παραλείψουν, όπως έκαναν και τα Χριστούγεννα, να επαινέσουν τον νοικοκύρη και να ευχηθούν όλα τα αγαθά στο σπίτι.
Κατά τη παράδοση τη νύχτα πριν την πρωτοχρονιά ο άγιος Βασίλειος έρχεται από την Καισάρεια, και δίνει την ευλογία του στα νοικοκυριά. Για αυτό φτιάχνεται και η αγιοβασιλοπιτα που είναι προς τιμήν του.
Στους βυζαντινούς χρόνους είχαν περισσότερο θρησκευτικό χαρακτήρα και τιμούσαν τον Άγιο Βασίλειο, εξ ου και το έθιμο της βασιλόπιτας. Επίσης κατά τόπους υπήρχε η δοξασία ότι ο Χριστός και ο Άγιος Βασίλειος περιέρχονταν στα ποίμνια και τους στάβλους και ευλογούσαν τα ζώα. Γι’ αυτό οι γεωργοί φροντιζαν να τα περιποιηθούν όσο μπορούν καλύτερα, για να είναι ευχαριστημένα και να μην παραπονεθούν στον Θεό για κακοπέραση.
Τα Θεοφάνια, τα Φώτα, περιβάλλονται με μεγάλο σεβασμό και δέος. Το κύριο στοιχείο της εορτής των Θεοφανίων, με το οποίο και συνδέονται τα περισσότερα έθιμα, είναι ο αγιασμός των υδάτων. Ο αγιασμός γίνεται για πρώτη φορά την παραμονή στην εκκλησία και λέγεται Πρωτάγιαση ή μικρός αγιασμός. Ο ιερέας γυρίζει την παραμονή στα σπίτια ραντίζοντάς τα με αγιασμό και διώχνοντας έτσι μακριά κάθε κακό.
Παλαιότερα συνέδεαν τον αγιασμό των σπιτιών με την εξαφάνιση των καλικάντζαρων, τους οποίους φαντάζονταν να φεύγουν περίτρομοι στην παρουσία του παπά. Εξίσου όμως αποτελεσματική για το διώξιμο των καλικάντζαρων και των άλλων δαιμόνιων θεωρούσαν και τη στάχτη της δωδεκαμερίτικης φωτιάς.