Η επανάσταση του 1821 και ο ρόλος των εθνικών ευεργετών πριν και μετά τον απελευθερωτικό αγώνα

Του
ΧΡΗΣΤΟΥ Θ. ΜΠΟΤΖΙΟΥ

Οι εορταστικές εκδηλώσεις για την επέτειο της 25ης Μαρτίου του 1821 επικεντρώνονται ως επί το πλείστον στον επικό-ηρωικό απελευθερωτικό αγώνα των προγόνων μας για την αποτίναξη του οθωμανικού ζυγού. Δικαιότατη και σωστή η απότιση τιμής και ευγνωμοσύνης στους ηρωικούς προγόνους μας.

Η απελευθέρωση από τους οθωμανούς Τούρκους, που σήμανε και την εθνική παλιγγενεσία, δεν ήταν αποτέλεσμα τυχαίων συγκυριών, ούτε συνέπεσε με γενικότερες γεωπολιτικές ανακατατάξεις στην επικράτεια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Αντιθέτως, όταν ξέσπασε η Ελληνική Επανάσταση κυριαρχούσε η Ιερά Συμμαχία, με εμπνευστή τον διαβόητο υπουργό Εξωτερικών της Αυστροουγγαρίας Μέτερνιχ, η οποία ήταν αντίθετη σε κάθε απελευθερωτική εκδήλωση των λαών. Ο απελευθερωτικός αγώνας του ’21 ήταν αποτέλεσμα της αυτογνωσίας του ελληνικού λαού και της πατρίδας, η οποία, όπως γράφει ο Ιωάννης Πολέμης στο περίφημο ποίημά του, το «Κρυφό Σχολειό», ήξερε «τι έχασε, τι έχει, τι του πρέπει».

Εκτός των αγωνιστών, που πολέμησαν τον κατακτητή με άνισα πολεμικά μέσα, ενεργό ρόλο έπαιξαν ο Απόδημος Ελληνισμός και οι εθνικοί ευεργέτες, πριν και μετά τον απελευθερωτικό αγώνα. Ο Ιερός Λόχος του Αλέξανδρου Υψηλάντη, που απαρτιζόταν από νέους στην ηλικία αγωνιστές, αποτελούνταν από τέκνα του Ελληνισμού των παραδουνάβιων χωρών και της τσαρικής Ρωσίας. Χρηματοδότες της Φιλικής Εταιρείας και του Υψηλάντη ήταν πλούσιοι Έλληνες από τη Ρωσία, τη Μολδοβλαχία, την Τεργέστη, τη Βενετία, τη Βιέννη, το Ιάσιο και άλλες περιοχές.

Η Φιλική Εταιρεία δύσκολα θα μπορούσε να επιτελέσει το έργο της για μύηση των προεστών και των αγωνιστών για τον εθνικό ξεσηκωμό χωρίς την οικονομική βοήθεια και χρηματοδότηση από επιφανείς έλληνες μεγαλέμπορους, μεταξύ των οποίων –και από τους σημαντικότερους– ήταν οι Ριζάρηδες, οι Ζωσιμάδες, ο Ιωάννης Βαρβάκης, ο Σέκερης και άλλοι, λιγότερο γνωστοί… Αλλά και μετά τον απελευθερωτικό αγώνα ο Απόδημος Ελληνισμός στάθηκε αρωγός και συνέβαλε στη εδραίωση του νεοσύστατου ελληνικού κράτους με αγαθοεργίες, ανέγερση δημόσιων κτιρίων και ιδρυμάτων, πανεπιστημιακών σχολών, μουσείων και άλλων συναφών ιδρυμάτων. Με τη μεταφορά της πρωτεύουσας του νεοσύστατου ελληνικού κράτους, τα σύνορα του οποίου έφθαναν μόλις μέχρι τη Θεσσαλία, οι μεγάλοι εθνικοί ευεργέτες φρόντισαν με κολοσσιαίες δωρεές να καλύψουν τις ανάγκες σε ευαγή ιδρύματα που έκτοτε κοσμούν την ελληνική πρωτεύουσα.

Μεταξύ αυτών συγκαταλέγονται το Ζάππειο Μέγαρο, το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο (ΕΜΠ), το Αρχαιολογικό Μουσείο, το Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο, η Εθνική Βιβλιοθήκη, η Ακαδημία Αθηνών, το Αρσάκειο, η Ριζάρειος Σχολή, ενώ προς τα τέλη του 19ου αιώνα προστέθηκε και το Καλλιμάρμαρο Παναθηναϊκό Στάδιο, δωρεά του Γεωργίου Αβέρωφ, όπου διεξήχθηκαν οι πρώτοι στη σύγχρονη ιστορία Ολυμπιακοί Αγώνες. Οι μεγάλοι εθνικοί ευεργέτες στη συντριπτική πλειοψηφία τους κατάγονταν από την Ήπειρο. Δεν υστέρησαν όμως και άλλοι μεγάλοι δωρητές από άλλα μέρη της Ελλάδας, όπως ο Ανδρέας Συγγρός, ο Σισμάνογλου κ.ά. Ένα ερώτημα που αυθόρμητα τίθεται από τον καθένα μας αφορά το πώς θα ήταν σήμερα η ελληνική πρωτεύουσα χωρίς τη γενναιοδωρία των εθνικών ευεργετών. Πιθανότατα ένα μεγάλο χωριό.

Εθνικοί ευεργέτες δεν έπαψαν να υπάρχουν και στη σύγχρονη εποχή. Προέρχονται, κυρίως, από τις μεγάλες εφοπλιστικές οικογένειες, όπως ο Αριστοτέλης Ωνάσης, από τη δωρεά του οποίου κατασκευάσθηκε και λειτουργεί το Ωνάσειο Νοσοκομείο, και ο Σταύρος Νιάρχος, με το μεγάλο εκθεσιακό κέντρο, στο Φαληρικό Δέλτα, που φέρει το όνομά του. Υπάρχει διαφορά μεταξύ εθνικών ευεργετών και δωρητών; Ουσιαστικά όχι. Διαφέρουν μόνο ως προς το μέγεθος και τον προορισμό της προσφορά τους. Εθνικοί ευεργέτες είναι εκείνα τα πρόσωπα που ευεργέτησαν ένα έθνος με δωρεές που κάλυπταν βασικές ανάγκες ενός λαού, που πιθανότατα δεν θα μπορούσε να καλύψει με τους πενιχρούς οικονομικούς πόρους που τότε διέθετε. Στις Ηνωμένες Πολιτείες οι δωρητές αποκαλούνται φιλάνθρωποι (philanthrops) και οι δωρεές τους συνοδεύονται, κατά κανόνα, από φορολογικές απαλλαγές.

Οι εθνικοί μας ευεργέτες έχουν τιμηθεί με την ονοματοδοσία οδών και πλατειών και σε ορισμένες περιπτώσεις με ανδριάντες, όπως, π.χ., του Γεωργίου Αβέρωφ έμπροσθεν της εισόδου στο Καλλιμάρμαρο Παναθηναϊκό Στάδιο. Η πόλη των Ιωαννίνων έχει από ετών, με πρωτοβουλία του Δήμου, της Ιεράς Μητροπόλεως και της Περιφέρειας Ηπείρου, καθιερώσει ένα ετήσιο μνημόσυνο στη μνήμη των μεγάλων εθνικών ευεργετών, που στη συντριπτική τους πλειοψηφία ήταν Ηπειρώτες. Είναι μια καλή και πρέπουσα πρωτοβουλία, που καλό θα ήταν να τη μιμηθεί και η Μητρόπολη Αθηνών, στην οποία υπάγεται και η Ριζάρειος Σχολή, η οποία είναι κτίσμα από δωρεά των αδελφών Ριζάρη από το Μονοδέντρι Ιωαννίνων, με μεγάλη πνευματική και εκπαιδευτική προσφορά σε γενιές κληρικών και εκπαιδευτικών. Ο βίος και η δράση των μεγάλων εθνικών ευεργετών συνδέονται άρρηκτα με την ιστορία του απελευθερωτικού Αγώνα του 1821, τον οποίο πολλοί από αυτούς χρηματοδότησαν.

Στη συνέχεια φρόντισαν, με μεγάλες δωρεές, για την κατασκευή και σύσταση ευαγών ιδρυμάτων που η ελληνική κοινωνία είχε απόλυτη ανάγκη. Πολλά από τα κληροδοτήματα που κατέλειπαν εξακολουθούν να λειτουργούν και να προσφέρουν και στις ημέρες μας, αν και η τελευταία βούληση των διαθετών δεν γίνεται σε πολλές περιπτώσεις σεβαστή, όπως γράφει σε βιβλίο του με τίτλο «Ηπειρωτικά Κληροδοτήματα», που κυκλοφόρησε προ ετών, ο φιλόλογος, λόγιος και πρώην αντιδήμαρχος του Δήμου Ιωαννιτών Σπύρος Εργολάβος. Ο υπότιτλος του βιβλίου του, «το τιμάν τους αγαθούς πάτριον τη Ελλάδι», εκφράζει και το χρέος μας προς τους αγωνιστές του ’21 αλλά και τους εθνικούς μας ευεργέτες.

Έντυπη έκδοση ΤΟ ΠΑΡΟΝ