Η λύτρωση του διοικητικού δικαίου (ΙΙ) – Του Ν. Γ. Χαριτάκη
Υπό
Ν. Γ. ΧΑΡΙΤΑΚΗ
πρώην Επίκουρου Καθηγητή Οικονομικών του ΕΚΠΑ
«Η Εντολή δεν προκύπτει ως εκ της άνωθεν πίεσης της κοινωνίας, αλλά από την εσωτερική της ισορροπία», Jose Ortega y Gasset
Δύο γεγονότα και ένας μεγάλος ασθενής με προέτρεψαν να επανέλθω στο θέμα που με απασχόλησε την περασμένη Κυριακή. Τότε, με αφορμή τις συνακροάσεις, αναφέρθηκα στην υποχρέωση των πολιτών, αποδεχόμενοι την ύπαρξη της κρατικής εξουσίας, να καταβάλλουν λύτρα με στόχο τη μερική ή ολική κρατική παρέμβαση ως διορθωτικό μηχανισμό στις ατέλειες του κοινωνικού συστήματος. Η επιχειρηματολογία είχε ως εξής: Το κράτος παρεμβαίνει μέσα από το διοικητικό δίκαιο. Δημιουργεί φορείς, νόμους που τους ελέγχουν, παίρνει αποφάσεις με δυνατότητα παραπομπής στη διοικητική δικαστική εξουσία και γενικά λειτουργεί, πάντοτε με τα δικαιώματα που του παρέχει το Σύνταγμα, με σκοπό να εξυπηρετήσει όσο το δυνατόν καλύτερα την ισονομία, την ελευθερία και γενικά τις ηθικές αξίες της κοινωνίας.
Σήμερα, η οπτική αφορά την απόδοση της δικαιοσύνης. Τα γεγονότα τελείως πρόσφατα. Το πρώτο, η εξαιρετικής σημασίας πρωτοβουλία της ΠτΔ να συγκαλέσει σύσκεψη με τους προέδρους των ανωτάτων δικαστηρίων της χώρας, και όχι μόνο, με θέμα τη βελτίωση της παραγωγικότητας στην απόδοση της δικαιοσύνης. Έτσι απλά, η σχετικά ανεύθυνη συνταγματική εξουσία της ΠτΔ αποκτά πραγματική ευθύνη στη διάκριση των εξουσιών. Το δεύτερο, η τυχαία ανάγνωση ενός άρθρου στο Duke Law Journal, γραμμένο από τον καθηγητή της Νομικής Σχολής του Harvard, Cass Sunstein, με τίτλο «Διοικώντας το Δημόσιο με αλγορίθμους». Τέλος, η ωμή πραγματικότητα της αναγνώρισης του μεγάλου ασθενούς της χώρας, που δεν είναι άλλος από την απόδοση της δικαιοσύνης.
Το πραγματικό γεγονός όμως είναι άλλο. Άπειρες φορές, όλοι μας έχουμε αγανακτήσει με την ταλαιπωρία που υφιστάμεθα στην απόδοση της δικαιοσύνης, ιδιαίτερα όταν αντίδικος ή εμπλεκόμενος είναι το Ελληνικό Δημόσιο. Ας δούμε, λοιπόν, πώς αντιμετωπίζει το συγκεκριμένο αδιέξοδο ο Sunstein, όταν εξετάζει ως εναλλακτική επιλογή τη χρήση αλγορίθμων στη διοίκηση. Αν κάποιοι αναγνώστες θεωρήσουν το συγκεκριμένο ερώτημα υπερβολή, υπενθυμίζω πως σήμερα τουλάχιστον 40.000 συμπατριώτες μας και πιθανά 4,5 εκατ. χρεώστες του Δημοσίου περιμένουν τη λειτουργία της πλατφόρμας του πτωχευτικού κώδικα. Και η πλατφόρμα δεν είναι τίποτα άλλο από έναν αλγόριθμο. Απλώς εισάγουμε στοιχεία και παίρνουμε πρόταση συμβιβασμού.
Ας ξεχάσουμε όμως για λίγο τα ελληνικά δικαστήρια και ας σκεφτούμε διαφορετικά. Πρέπει η δημόσια διοίκηση να χρησιμοποιεί αλγορίθμους; Πρέπει η ΑΑΔΕ να επιλύει τις διαφορές της με τους φορολογουμένους χρησιμοποιώντας αλγόριθμο, αντί να τους υποχρεώνει να τρέχουν στις εφορίες, σε επιτροπές και στα φορολογικά δικαστήρια; Είναι σκόπιμο ή όχι να στρέψουμε την επίλυση διαφορών με τη δημόσια διοίκηση σε αλγορίθμους και όχι να μείνουμε στο «περάστε από την εφορία για υπόθεσή σας»;
Σύμφωνα με την ανάλυση του μεγάλου διανοητή της οικονομικής επιστήμης D. Kahneman –στο πρόσφατο βιβλίο του με τίτλο «Θόρυβος: Αδυναμίες στην ανθρώπινη κρίση»–, κάθε άνθρωπος κάνει πλήθος σφαλμάτων στην κρίση του από απροσδιόριστες αιτίες. Παράλληλα με την κρίση του, δημιουργεί θόρυβο, όταν, άθελά του, δημιουργεί μεταβλητότητα στην κρίση των άλλων. Κλασική περίπτωση, ο θόρυβος που δημιουργούν κάποιοι, που μας επηρεάζουν, έτσι ώστε όλοι να θέλουμε να αγοράσουμε μετοχές ή να φοβόμαστε ότι θα κλείσουν οι τράπεζες.
Οι αλγόριθμοι, ως μη άνθρωποι, μηδενίζουν τον θόρυβο και άρα μειώνουν την εμφάνιση σφάλματος, καθώς μας προστατεύουν από άνιση μεταχείριση, όπως για παράδειγμα διαφορετικές δικαστικές αποφάσεις ή φορολογικές διαφορές. Είναι τελείως διαφορετικό όταν εκδικάζουμε μια απόφαση με σαφή τα δικαιώματα της μιας πλευράς και τις υποχρεώσεις της άλλης (λογική αλγορίθμου) και τελείως διαφορετικό, όπως συνήθως συμβαίνει στις ιδιωτικές συναλλαγές, όπου βέβαια η αντιδικία έχει και διαπροσωπικές ιδιαιτερότητες. Το κράτος διαφοροποιεί τους πολίτες με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά, αλλά πάντοτε με γνώμονα την ισονομία, που απλά την αποτυπώνει σ’ έναν αλγόριθμο.
Οι αλγόριθμοι επίσης δεν χαρακτηρίζονται από διανοητικές συντομογραφίες, που συνήθως επηρεάζουν την ορθότητα των δικαστικών αποφάσεων. Και πάλι, κλασικό παράδειγμα αποτελούν οι αντικρουόμενες δικαστικές αποφάσεις μεταξύ πολιτών με ταυτόσημα χαρακτηριστικά. Για παράδειγμα, ο φτωχός επιχειρηματίας θεωρείται εξ ορισμού πλούσιος διότι κάπου έχει κρυμμένα τα χρήματά του. Στις ΗΠΑ, οι δικαστικές αποφάσεις του Νότου διαφέρουν σημαντικά από εκείνες του Βορρά, όταν αφορούν συμπλοκή μαύρων με την αστυνομία. Η διανοητική μεροληψία των δικαστηρίων και των αποφάσεων (και, γιατί όχι, ο χρηματισμός) είναι σύνηθες πρόβλημα ιδιαίτερα για όσους έχουν αντιμετωπίσει παρόμοια θέματα στην απόδοση της δικαιοσύνης σε άλλες χώρες. Ακόμη και το Ελληνικό Δημόσιο σήμερα υπογράφει δάνεια με επίλυση διαφορών, σύμφωνα με το αγγλικό δίκαιο.
Προφανώς, ένας λάθος σχεδιασμός των αλγορίθμων εύκολα μπορεί να οδηγήσει σε επαναληψιμότητα του λάθους. Παράδειγμα, η διακριτική μεταχείριση σε βάρος των πολιτών, όταν τα στοιχεία στα οποία βασίζεται ο αλγόριθμος συμβάλλουν στη διάκριση ή οδηγούν σε συμπεράσματα έχοντας ήδη μολυνθεί από τη διακριτική μεταχείριση σε προηγούμενο στάδιο. Ιδιαίτερα αν ως αποτέλεσμα έχουμε τη σημαντική μείωση του αριθμού των υποθέσεων που λιμνάζουν στα διοικητικά δικαστήρια. Άλλωστε και οι δικαστικές αποφάσεις επιδέχονται έφεση.
Λογικά, λοιπόν, σε κάθε περίπτωση τα μέρη δεν θα μπορούν να εμποδιστούν από το να προσφύγουν είτε στα δικαστήρια είτε σε συμβιβασμό, αν θεωρήσουν ότι η κρίση του αλγορίθμου δεν ήταν προς όφελός τους. Η συγκεκριμένη πρακτική αποτελεί την ισχύουσα μεθοδολογία σε περίπτωση αντιδικίας των φορολογικών αρχών στις ΗΠΑ. Μάλιστα, σε περίπτωση που οι έφοροι έχουν πολλές υποθέσεις που δεν λύνονται με συμβιβασμό και χάνονται στη δικαιοσύνη, αντιμετωπίζουν πρόβλημα στις προαγωγές τους.
Τα τελευταία χρόνια, η πληροφορική έχει γίνει καθημερινότητα στις σχέσεις μας με το Δημόσιο. Σύμφωνα με τα αρμόδια υπουργεία (Οικονομικών, Εργασίας και Κοινωνικής Πολιτικής αλλά και πολλά άλλα), ένα μεγάλο τμήμα των προσφυγών των πολιτών στη δικαιοσύνη έχει ψηφιοποιηθεί και θα μπορούσε ευκολότατα να δημιουργήσει αλγορίθμους ικανούς να αυξήσουν την αποτελεσματικότητα της χώρας και την παραγωγικότητα των δικαστηρίων στην απόδοση της δικαιοσύνης. Φορολογικές, εργατικές, ασφαλιστικές κ.ά. αντιδικίες θα μπορούσαν κάλλιστα να συρρικνωθούν. Απλώς, σκόπιμο θα ήταν στα πρώτα στάδια οι αλγόριθμοι να είναι υπό διαρκή παρακολούθηση και διόρθωση.
Δεν είναι μακριά η μέρα που η παγκόσμια βάση δεδομένων από τα νοσοκομεία όλου του κόσμου θα χρησιμοποιεί αλγορίθμους που θα επιτρέπουν στους γιατρούς να συντονίζουν και να διορθώνουν τις υπηρεσίες τους. Τα ιατρικά αρχεία, πάντα υπό την προστασία των προσωπικών δεδομένων, θα είναι ανοιχτά, με στόχο την καλύτερη πρόληψη και περίθαλψη σε παγκόσμιο επίπεδο.
Γιατί λοιπόν η δικαιοσύνη και στη χώρα μας, με αφορμή τη συζήτηση που ξεκινά, ιδιαίτερα υπό την επιστασία της ΠτΔ, να μην προτρέξει ώστε να επιταχυνθούν και να βελτιωθούν, όσο καλύτερα μπορούν, οι διαδικασίες απόδοσής της; Άλλωστε, στην αρχή τα λάθη αναγνωρίζονται και διορθώνονται εύκολα.
