Η λύτρωση του διοικητικού δικαίου – Του Ν. Γ. Χαριτάκη
Υπό
Ν. Γ. ΧΑΡΙΤΑΚΗ
πρώην Επίκουρου Καθηγητή Οικονομικών του ΕΚΠΑ
«Ω, είναι τέλειο να έχεις την δύναμη ενός Γίγαντα, αλλά είναι τυραννικό να την χρησιμοποιείς ως γίγαντας»
«Με το ίδιο μέτρο», William Shakespeare
Θεώρησα ενδιαφέρον το πρώτο κείμενο της νέας, και μάλιστα εκλογικής, χρονιάς να ψηλαφίσει τον ρυθμό της πρόσφατης ιστορίας μας. Αλλά πριν από αυτό ας ανατρέξουμε στην ερμηνεία της λέξης «λύτρωση», ιδιαίτερα όταν χρησιμοποιείται για κάτι άψυχο, όπως το διοικητικό δίκαιο. Στο ερμηνευτικό λεξικό «Ελευθερουδάκη» διαβάζουμε ότι λύτρωση σημαίνει η «διά λύτρων απελευθέρωσις». Κάποιος πληρώνει –ποιον, αλήθεια;– για να απελευθερωθεί –από τι, αλήθεια;– το άψυχο διοικητικό δίκαιο.
Μια παρένθεση. Το 1651 ο φιλόσοφος Τόμας Χομπς κυκλοφορεί το βιβλίο «Λεβιάθαν». Εκεί, παρομοιάζοντας το κράτος με το βιβλικό τέρας που τρώει τα παιδιά του, υποστηρίζει ότι η απόλυτη άσκηση της κρατικής εξουσίας είναι δυνατό να αποβεί αυτοκαταστροφική.
Πρόσφατα, στη χώρα θεωρήθηκαν ως ύβρις οι συνακροάσεις από την αρμόδια ανεξάρτητη αρχή. Κάποιοι πλήρωσαν, ή ακόμη και χλευάστηκαν, όταν εξέφρασαν τοποθέτηση για την έκταση της εξουσίας που τους παρέχει ο νόμος, αλλά ελάχιστοι τοποθετήθηκαν ως προς την ερμηνεία διαχείρισης του διοικητικού δικαίου και των κανόνων που προσδιορίζουν τη συμπεριφορά της ανεξάρτητης αρχής. Πολλοί μάλιστα εξεπλάγησαν, όταν άκουσαν ότι η ανεξαρτησία της δεν έχει όρια ούτε και για την Πρόεδρο της Δημοκρατίας.
Λίγους μήνες μετά, στο Βέλγιο, μαθαίνουμε πως μια αντίστοιχη Αρχή ενεργεί την περίπτωση του «Qatargate». Τώρα όλοι συμφωνούμε ότι, ανεξάρτητα από το όποιο δικαστικό αποτέλεσμα, η αντίστοιχη μεθοδολογία δικαιώθηκε. Είναι η χρονική στιγμή που ένα ασήμαντο γεγονός, ο χρηματισμός για lobbying από το Qatar, όλως τυχαίως συμπίπτει με ένα υποβόσκoν τεράστιο lobbying αναφορικά με την ενεργειακή πολιτική της ΕΕ, με αφορμή τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία. Είναι η στιγμή που το lobbying, επίσημη και θεσμοθετημένη παράδοση στο Καπιτώλιο των ΗΠΑ, αναδεικνύει την ανάγκη να λυτρώσουμε, ως Ευρώπη, το διοικητικό δίκαιο των χωρών-μελών από τις ευθύνες αλλά και τα λύτρα που πληρώνουν οι πολίτες –και όχι οι διοικητικά υπεύθυνοι–, όταν δημιουργούν ή / και εξουσιοδοτούν μια ανεξάρτητη αρχή να εκτελεί ένα συγκεκριμένο έργο, χωρίς ευθύνες για τη μη τήρηση των εξουσιών της. Και όχι μόνο για την εθνική ασφάλεια. Το κυρίαρχο πρόβλημα αφορά την κατάχρηση εξουσίας στην ερμηνεία αλλά και στην εφαρμογή των νόμων από την εκτελεστική εξουσία.
Η Βουλή νομοθετεί, ουσιαστικά δημιουργεί διοικητικό δίκαιο, και στη συνέχεια απορεί, όταν μαθαίνει πως εφαρμόζεται από εκείνους που, ως ανεξάρτητοι εκτελεστές, εφαρμόζουν το νομοθετικό της έργο. Τις περισσότερες φορές επιδοκιμάζοντας αν η άσκηση της ανεξαρτησίας οδηγεί σε αρεστά αποτελέσματα, συχνά όμως αγνοώντας το γράμμα του δικαίου που η ίδια θεσμοθέτησε.
Αποδίδει αρμοδιότητες αλλά και επιτρέπει οι αρμόδιοι να εκδίδουν ερμηνευτικές εγκυκλίους για την ορθή ερμηνεία του νόμου. Δεν αποδίδει ευθύνες σε όσους δεν τηρούν το γράμμα του νόμου, ακόμη και αν εκτελούν πλειστηριασμούς, μη τηρώντας τον νόμιμο αριθμό των εργάσιμων ημερών στη δημοσίευση. Αδιαφορεί για την τήρηση των νομικών δεσμεύσεων στις ενέργειές της και τέλος σιωπά σε πλήθος άλλων ανευθυνοϋπεύθυνων ενεργειών. Τα λύτρα θα τα πληρώσουν οι πολίτες. Όπως και την εποχή των Στιούαρτ. Το Δημόσιο δεν πληρώνει ποτέ λύτρα για τη μη τήρηση των κανόνων του δημοσίου δικαίου από τους διοικητικά αρμόδιους. Ποιος δημόσιος λειτουργός, πλην ελαχίστων, έχει τιμωρηθεί για τις ατέλειές του;
Αν όμως η συρρίκνωση της απόστασης που χωρίζει την άσκηση της διοικητικής εξουσίας από το νομοθετικό της πλαίσιο απαιτούσε πληρωμή λύτρων, τότε τα υποζύγια θα είχαν λυτρωθεί από την κρατική αυθαιρεσία, πριν το κράτος, ως άλλος «Λεβιάθαν», τα οδηγήσει σε αυτοκαταστροφή.
Από την πρόσφατη ιστορία μας δεν μπορούμε να ξεχάσουμε την περίπτωση του πρώτου εξαμήνου του 2015. Όταν η τότε κυβέρνηση θεώρησε ότι είχε τη δυνατότητα να ακολουθεί ανεξάρτητη διοικητική συμπεριφορά στην Ευρωζώνη. Λογική που οδήγησε σε αναστροφή του δημοψηφίσματος, στο τέταρτο Μνημόνιο και στην πορεία προς την εκλογική ήττα του 2019. Αντίστοιχη και η λογική της φίλης και συμμάχου Τουρκίας. Η εθνική της διοικητική εξουσία και το δίκαιο που την προστατεύει λυτρώνεται από την ερμηνεία και την ανεξαρτησία των οργάνων εξουσίας. Σημασία έχει το διεθνές lobbying.
Για την οικονομική επιστήμη, το διοικητικό κράτος, είτε ανεξάρτητο είτε σε σχέση με τις διεθνείς συμφωνίες που έχει συνάψει, έχει ως βασική του επιδίωξη την προστασία της ευημερίας και της ελευθερίας εκείνων των πολιτών που υπό άλλες συνθήκες θα πληγούν από την κακή υγεία, τη φτώχεια και την ένδεια στα γηρατειά ή θα υποστούν κοινωνική εκμετάλλευση. Και για τους λόγους αυτούς η επιστήμη προτείνει κρατικές παρεμβάσεις, κυρίως ως αντίδραση στην αποτυχία της αγοράς.
Κατ’ αναλογία, λοιπόν, αν η κρατική παρέμβαση δεν διορθώσει το πρόβλημα, τότε η διοίκηση οφείλει ή να πληρώσει τα λύτρα ή να μεταρρυθμιστεί.
Αν οι συντάξεις δεν επαρκούν, αν η υγεία των αδυνάτων παρέχεται με ατέλειες, αν το περιβάλλον δεν προστατεύεται, το κράτος οφείλει να παρέμβει, γνωρίζοντας μάλιστα ότι η παρέμβασή του αυτή δεν θα είναι αναγκαστικά ούτε εκείνη που προέβλεπε ούτε εκείνη που θα ήθελε. Θα είναι όμως κάτι καλύτερο και αν αποτύχει, τότε και μόνο τότε, θα αναλάβει να πληρώσει τα λύτρα. Λυτρώνοντας με τον τρόπο αυτό το κοινωνικό σύνολο και αναλαμβάνοντας την ηθική ευθύνη να μεταρρυθμίσει το διοικητικό δίκαιο.
Κάποιοι το αποκαλούν μεταρρύθμιση για βελτίωση του «Λεβιάθαν». Κάποιοι άλλοι –στην ακραία του μορφή– αναθεωρητισμό, αν ο στόχος είναι η διατήρηση της ισχύος του «Λεβιάθαν». Για εμάς τους οικονομολόγους, που έχουμε μάθει να ζούμε με την αποτυχία –όπως, για παράδειγμα, την αποτυχία των αγορών– η λύτρωση του διοικητικού δικαίου βρίσκεται στις μεταρρυθμίσεις σε μορφή παρεμβάσεων, αφού όμως το Δημόσιο αναλάβει να πληρώσει τα λύτρα της αδράνειάς του.
Οι σκέψεις αυτές γράφτηκαν με αφορμή την πληροφορία που προήλθε από τον Τύπο, σύμφωνα με την οποία η κυβέρνηση προβλέπεται να εισάγει για συζήτηση στη Βουλή ένα νομοσχέδιο για την αλλαγή του χάρτη της διοικητικής δικαιοσύνης. Ουσιαστικά να τοποθετηθεί προσδιορίζοντας τα όρια της νομιμότητας και της εξουσίας.
Με όλο τον σεβασμό προς τους συντάκτες, θα πρότεινα να μελετήσουν τον Αμερικανικό Νόμο για τις Διοικητικές Διαδικασίες (Administrative Procedures Act). Νόμο που στοχεύει στην ηθική του διοικητικού δικαίου. Στη συνέχεια να αναλογισθούν τα λύτρα που έχουν πληρώσει μέχρι σήμερα όλοι οι έλληνες πολίτες από την αυθαιρεσία του Δημοσίου στην άσκηση της εξουσίας του και στη συνέχεια ας νομοθετήσουν. Τις περισσότερες φορές, η αντιγραφή είναι προς όφελος και λιγότερο επί ζημία των πολιτών. Ιδιαίτερα αν θέλουμε να μεταρρυθμίσουμε και όχι να επιβραβεύσουμε τον έλεγχο της κρατικής εξουσίας.
