2023: Το τέλος της αφθονίας; – 2022: Η χρονιά που τελείωσε η παγκοσμιοποίηση;
2022: Η χρονιά που τελείωσε η παγκοσμιοποίηση;
Του
ΝΙΚΟΥ ΣΤΡΑΒΕΛΑΚΗ,
Οικονομολόγου του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών
Οι ανακοινώσεις Σκρέκα για σημαντικές ανατιμήσεις στις τιμές του ηλεκτρικού ρεύματος παραμονές Χριστουγέννων είναι ενδεικτικές της όξυνσης της κρίσης στην Ελλάδα. Η κρίση βέβαια δεν είναι μόνο ελληνικό φαινόμενο. Υπάρχει διάχυτος προβληματισμός σε παγκόσμιο επίπεδο και οι περισσότερες κυβερνήσεις και διεθνείς οργανισμοί έχουν ήδη παραδεχθεί ότι η παγκόσμια οικονομία βρίσκεται σε ύφεση.
Η όξυνση της κρίσης εξηγεί σε μεγάλο βαθμό γιατί το 2022 είναι η χρονιά ενός πολέμου που σηματοδότησε μια νέα εποχή στις διεθνείς σχέσεις. Ο σημερινός κόσμος, μέσα σε λίγους μήνες, ελάχιστα θυμίζει την περίοδο των 30 χρόνων της παγκοσμιοποίησης. Παράλληλα, για πρώτη φορά μετά το 1970, συζητείται έντονα το ενδεχόμενο ελλείψεων σε καύσιμα και είδη διατροφής.
Παρόλο που η οικονομική κρίση και οι πολιτικές και γεωπολιτικές εξελίξεις συζητούνται συνήθως ξέχωρα, θα προσπαθήσω να τα συνδυάσω αξιοποιώντας τη διεθνή αρθρογραφία. Στο πεδίο της οικονομίας αίσθηση προκαλεί η ανάλυση του Νουριέλ Ρουμπινί για την εξέλιξη της κρίσης (Project Syndicate, 2/12). O Ρουμπινί, που προέβλεψε την κρίση του 2008, θεωρεί ότι το τριπλό χρέος κράτους, επιχειρήσεων και νοικοκυριών θα προκαλέσει ένα έντονο κρισιακό επεισόδιο το επόμενο διάστημα. Επισημαίνει ότι στον αναπτυγμένο κόσμο το άθροισμα ιδιωτικού και δημόσιου χρέους είναι 420%, ενώ στην Κίνα έχει φτάσει το 330% του ΑΕΠ. Για τον αναπτυγμένο κόσμο το αντίστοιχο μέγεθος ήταν 200% το 1999.
Αυτό που προβληματίζει δεν είναι μόνο το ύψος του χρέους, είναι κυρίως ότι το μεγαλύτερο μέρος του δανεισμού αφορά τη χρηματοδότηση της κατανάλωσης, και αυτό είναι συνταγή χρεοκοπίας. Ο συνδυασμός του ύψους και της σύνθεσης του δανεισμού είναι, κατά τον Ρουμπινί, ένδειξη ότι μεγάλο μέρος επιχειρήσεων, νοικοκυριών και κρατών είναι «ζόμπι», που δεν κατέρρευσαν λόγω των χαμηλών ή/και αρνητικών επιτοκίων και των απευθείας ενισχύσεων από τους κρατικούς προϋπολογισμούς, ιδιαίτερα την περίοδο του εγκλεισμού λόγω πανδημίας. Ο υψηλός πληθωρισμός έβαλε, πάντα κατά τον Ρουμπινί, τέλος σε αυτήν την ιδιότυπη κατάσταση. Τα αυξημένα επιτόκια που τη συνοδεύουν κάνουν το χρέος μη διαχειρίσιμο και θα πυροδοτήσουν τη νέα φάση της κρίσης.
Η ανάλυση του Ρουμπινί έχει δύο βασικά προβλήματα. Πρώτον, θεωρεί τον πληθωρισμό αποτέλεσμα της χαλαρής νομισματικής πολιτικής κατά τη χρεοκοπημένη μονεταριστική αντίληψη και, δεύτερον, παραγνωρίζει ότι ο πληθωρισμός βελτιώνει τον λόγο χρέους / ΑΕΠ. Με άλλα λόγια, χαλαρή νομισματική πολιτική εφαρμόζεται τα τελευταία 40 χρόνια σε παγκόσμια κλίμακα. Τώρα… θυμήθηκε να εμφανισθεί ο πληθωρισμός;
Ανάλογη είναι η αμηχανία οικονομολόγων που θεωρούν τον πληθωρισμό αποτέλεσμα του πολέμου, της αύξησης των μισθών ή/και της υψηλής κερδοφορίας των επιχειρήσεων και ιδιαίτερα των επιχειρήσεων στον κλάδο της ενέργειας. Στην κατηγορία αυτή ανήκει ο νομπελίστας Τζόζεφ Στίγκλιτς. Θεωρεί ότι ο πόλεμος είναι η βασική αιτία της συνέχισης των πληθωριστικών πιέσεων και, με αυτήν τη λογική, είναι εντελώς άχρηστη και υφεσιακή η αύξηση των επιτοκίων. Αυτό που απαιτείται είναι μεγάλη φορολογία για τα λεγόμενα υπερκέρδη των επιχειρήσεων ενέργειας, που θα περιορίσει τις τιμές. Έτσι, έχουμε μπει σε μια ατέρμονη συζήτηση για το πόσα είναι τα υπερκέρδη και πώς πρέπει να φορολογηθούν οι επιχειρήσεις ενέργειας, που θησαυρίζουν, ενώ ο κόσμος υποφέρει. Ανάλογη συζήτηση έγινε και στην Ελλάδα για τα κέρδη των παρόχων ενέργειας, χωρίς κανένα χειροπιαστό αποτέλεσμα.
Όμως και αυτή η άποψη έχει προβλήματα. Είναι προφανές ότι ο πόλεμος δεν είναι η αιτία του πληθωρισμού. Οι τιμές της ενέργειας είχαν αρχίσει να ανεβαίνουν πολύ πριν ξεσπάσει ο πόλεμος. Άσε που οι πολεμικές συγκρούσεις στην Ουκρανία είναι μια ιδιαίτερα επικερδής επιχείρηση τόσο για τους αμερικανούς όσο και για τους ρώσους ολιγάρχες.
Το βασικό πρόβλημα για την παγκόσμια οικονομία είναι εκείνο των επενδύσεων. Οι επενδυτικές αποδόσεις ποτέ δεν ανέκαμψαν μετά το 2008 και οι επενδύσεις παγκοσμίως παραμένουν κάτω από τα προ της κρίσης επίπεδα. Το σύστημα προσπάθησε να αντιμετωπίσει το πρόβλημα περιορίζοντας τον διεθνή ανταγωνισμό. Αυτό έφερε και τις αυξανόμενες αντιθέσεις μεταξύ Αμερικανών από τη μια και Ρώσων και Κινέζων από την άλλη και εντέλει τον πόλεμο στην Ουκρανία.
Οι οικονομικές κυρώσεις, οι κατασχέσεις από ΗΠΑ και ΕΕ των καταθέσεων των ρώσων ολιγαρχών και τα πιθανά μέτρα κατά των κινεζικών προϊόντων, λόγω εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα ή/και για άλλους λόγους, έχουν αλλάξει το διεθνές σκηνικό. Η Κίνα, η Ρωσία, η Ινδία, το Ιράν, ακόμη και η Σαουδική Αραβία έχουν έρθει πιο κοντά και κάποιες από αυτές ενδέχεται να προχωρήσουν σε ένα δεύτερο σύστημα πληρωμών, εφαρμόζοντας κάποια εκδοχή του κανόνα του χρυσού. Σε έναν τέτοιο διαχωρισμένο κόσμο, οι ελλείψεις σε τρόφιμα και ενέργεια είναι πολύ πιθανό να γίνουν πραγματικότητα και κάτι τέτοιο μπορεί να ξεκινήσει να συμβαίνει από το 2023.
Παρόλο που φαίνεται ότι αυτό είναι το αποτέλεσμα των γεωπολιτικών αντιθέσεων, στην πραγματικότητα είναι απότοκο της ίδιας της κρίσης και της αντιφατικότητας του κινήτρου του κέρδους. Είναι η ίδια αιτία που έχει οδηγήσει σε όξυνση της ανισότητας σε παγκόσμια κλίμακα και σε πρωτοφανή πόλωση στο εσωτερικό των ανεπτυγμένων οικονομιών. Νομίζω ότι αυτό θα είναι το σκηνικό το 2023, αλλά και τα επόμενα χρόνια, ανεξάρτητα από το αν θα έχουμε κάποιο έντονο κρισιακό επεισόδιο ή όχι.
