Ο Φώτης Κόντογλου και η επιρροή του στους νεότερους στο Ίδρυμα Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή

Η έκθεση αποτελεί επετειακό αφιέρωμα για τα εκατό χρόνια από την εθνική συμφορά του ξεριζωμού του Μικρασιατικού Ελληνισμού από τις μακραίωνες εστίες του. Μια επέτειος η οποία καταγράφεται ως μέγιστο κεφάλαιο της κατ’ εξοχήν καταστροφής στην ελληνική ιστορία, είναι καιρός μνημοσύνης και ενθυμήσεων. Οι μνήμες αναζητούν διέξοδο προς τις πηγές του ιστορικού χρόνου και αποτελούν ταυτοχρόνως υπενθύμιση της οφειλής και του χρέους προς αυτούς που σθεναρά αντιτάχθηκαν στη διάβρωση της συλλογικής μνήμης, κάνοντας λάβαρο εθνικού χρέους την πρόθεση αναστήλωσης του ιερού της «Ελληνικότητας» και αναζωπύρωσης της φλόγας της επί εκατό χρόνια παραμερισμένης παράδοσης.

Ο Φώτης Κόντογλου, από τις εμβληματικότερες μορφές αυτής της γενιάς, ως αυθεντικός εκφραστής της ανάγκης επιστροφής προς τα θέσμια των παραδόσεων και της λαϊκής παράδοσης, έθεσε ως κυρίαρχο ζητούμενο την απαλλαγή από την κηδεμονία και την εξάρτηση από τα καλλιτεχνικά ρεύματα της Δύσης. Την παράδοση ήθελε ελληνοπρεπή και σε αδιάσπαστη ενότητα με το ορθόδοξο δόγμα.

Σε μια εποχή που συναφείς έννοιες κλυδωνίζονταν στη δίνη των πολυπολιτισμικών μετασχηματισμών και οι παραδοσιακές δομές υφίσταντο την πίεση της αποδόμησης, ο Φώτης Κόντογλου ως κληρονόμος των Αϊβαλιώτικων παιδαγωγικών επιρροών θεώρησε χρέος του να αντιταχθεί στην «αττική ωραιοπάθεια» κατά την ρήση του Τσαρούχη και να ανασύρει από τους άβατους χώρους της ψυχής του τις υπνώτουσες αρχές των πολιτιστικών του αναφορών.

Παρά τις κατά καιρούς κριτικές υπονομεύσεις ένα είναι βέβαιο, ότι τόσο οι εικονογραφικές ιστορίσεις όσο και οι πνευματικές διδαχές του άφησαν ανεξίτηλο στίγμα και βαθιά σημάδεψαν τον εικοστό αιώνα του τόπου μας.

This slideshow requires JavaScript.

Η δομή του αφιερώματος Ο Φώτης Κόντογλου και η επιρροή του στους νεότερους αναπτύσσεται σε δυο σκέλη. Το πρώτο, με άξονα αναφορών του χαρισματικού Φώτη Κόντογλου με την ακατάσχετη συγκινησιακή ευαισθησία, την ενάργεια του αφηγηματικού λόγου, την σχεδιαστική μαεστρία και τον ζωγραφικό λυρισμό του χρωστήρα του ανεδείχθη αφυπνιστής της Εθνικής συνείδησης και της λειτουργικής τέχνης της Ορθοδοξίας. Και από την άλλη, την επιρροή που άσκησε στο πεδίο των εικαστικών τεχνών και τα γράμματα του 20^ου αιώνα στους νεότερους.

Εκτός από τους άμεσους, πρωτόκλητους μαθητές του που ήταν ο Γιάννης Τσαρούχης και ο Νίκος Εγγονόπουλος, στενή ήταν η σχέση που αναπτύχθηκε με τον Ράλλη Κοψίδη, τον Σπύρο Παπαλουκά, τον Σπύρο Βασιλείου, τον συμπατριώτη του Στρατή Δούκα και τον Νίκο Βέλμο, ενώ υπήρξαν και αυτοί που ανήκουν στη χορεία των «κρυπτομαθητών» όπως ο Γιάννης Μόραλης, ο Διαμαντής Διαμαντόπουλος, ο Κλέαρχος Λουκόπουλος και ο Klaus Vrieslander, οι οποίοι διατηρούσαν επαφές χωρίς όμως να γίνουν ποτέ βοηθοί και συνεργάτες του. Αλλά και από τους εν ζωή καλλιτέχνες, πολλοί είναι αυτοί που εισέπνευσαν στην καλλιτεχνική και πνευματική αύρα ενός έργου που έμμεσα επηρέασε το έργο τους, και οι οποίοι ευγνώμονα ομολογούν την οφειλή τους.

Για την επίτευξη του σκοπού, έργα 39 καλλιτεχνών αντιπαρατίθενται σε έργα του Φώτη Κόντογλου όπου καταδεικνύονται οι επιρροές, άμεσες και έμμεσες: 52 δανειστές, Ιδρύματα, φορείς και ιδιώτες συνέβαλαν με δανεισμούς που αριθμούν σε 135 έργα.

Η έκθεση αναπτύσσεται στις εξής θεματικές ενότητες:

α) Οι πρώτοι μαθητές
β) Μύθοι και ήρωες
γ) Προσωπογραφίες
δ) Τοπογραφίες
ε) Ο ξεριζωμός
στ) Ιστορήσεις ναών
ζ) Εικονογραφία

Στην έκθεση συμμετέχουν με έργα τους οι καλλιτέχνες Ιωάννης Βαμπούλης, Πέτρος Βαμπούλης, Σπύρος Βασιλείου, Φώτης Βάρθης, Νίκος Βέλμος, Κωνσταντίνος Γεωργακόπουλος, Γεώργιος Γλιάτας, Στέφανος Δασκαλάκης, Διαμαντής Διαμαντόπουλος, Νίκος Εγγονόπουλος, Μάρκος Καμπάνης, Ανδρέας Κοντέλλης, Φώτης Κόντογλου, Γεώργιος Κόρδης, Ράλλης Κοψίδης, Αλέκος Κυραρίνης, Αλέκος Λεβίδης, Κλέαρχος Λουκόπουλος, Νεκτάριος Μαμάης, Τάσος Μαντζαβίνος, Ιωάννης Μητράκας, Γιάννης Μόραλης, Νίκος Μόσχος, Εμμανουήλ Μπιτσάκης, Χρήστος Μποκόρος, Γιάννης Παπαδέλης, Σπύρος Παπαλουκάς, Κωνσταντίνος Παπαμιχαλόπουλος, Κώστας Παπανικολάου, Σπύρος Παπανικολάου, Γιώργος Ρόρρης, Εδουάρδος Σακαγιάν, Παύλος Σάμιος, π. Σταμάτης Σκλήρης, Σωτήρης Σόρογκας, Γιάννης Τσαρούχης, Στέλιος Φαϊτάκης, Φίκος, Νικόλαος Χούτος, Γιώργος Χοχλιδάκης και Klaus Vrieslander.

Επιμελητής της έκθεσης είναι ο Γενικός Διευθυντής του Ιδρύματος Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή, κ. Κυριάκος Κουτσομάλλης.

Η έκθεση συνοδεύεται από κατάλογο 400 σελίδων ο οποίος εκδίδεται με την χορηγία της Αστικής Μη Κερδοσκοπικής Εταιρείας Πολιτιστικού και Κοινωφελούς Έργου ΑΙΓΕΑΣ. Κατά τη διάρκεια της έκθεσης θα πραγματοποιούνται ειδικές προγραμματισμένες ξεναγήσεις καθώς και εκπαιδευτικά εργαστήρια για παιδιά ηλικίας 8 έως 12 ετών, με θέμα το πορτρέτο, κάθε Κυριακή.

Υπό την Αιγίδα της Α.Ε. της Προέδρου της Δημοκρατίας Κατερίνας Σακελλαροπούλου

«Για μένα, ο καλλιτέχνης έχει τη ζωηρή εντύπωση πως ζει μέσα σ’ ένα άπειρο. Έτσι μονάχα βγαίνει όξω από τα στενά σύνορα της εποχής και της πατρίδας, και υψώνεται στο μοναδικό τύπο, που ζει μεσ’ στον αιθέρα της απόλυτης ελευθερίας. Σφραγίζεται με μιαν αιώνια βούλα. Δεν μπορεί νάναι από κείνους που περνούν απάνου από τη γης, κρατώντας τα μάτια κλεισμένα στην πλούσια διακοσμητική ποικιλία του κόσμου, ολόκληρης της γης και τ’ ουρανού».

Αυτά έγραφε ο Φώτης Κόντογλου στα 1920, πριν από την καταστροφή, στον πρόλογο της εκπληκτικής του νουβέλας «Πέδρο Καζάς». Τότε ήταν ένας νέος μόλις είκοσι πέντε ετών, που ζούσε ευτυχισμένα σε μια αμιγώς ελληνική πολιτεία της Αιολίδας. Δύο χρόνια αργότερα, θα γίνει το «θαλασσοδαρμένο πουλί», που ξεριζώθηκε από τον τόπο του και βρήκε ένα βράχο στο πέλαγο για να καθίσει και να στεγνώσει τα φτερά του – δικά του τα λόγια. Και στα χρόνια που θα ‘ρθουν, θα γράψει για το «Αϊβαλί την πατρίδα του», για τους «Έλληνες θαλασσινούς στις θάλασσες της νοτιάς», για τους «αρχαίους ανθρώπους της Ανατολής», για τον «Μυστικό του κήπο», και θα φιλοτεχνήσει με μοναδική φαντασία συνθέσεις κυρίως εκκλησιαστικής αλλά και κοσμικής ζωγραφικής, στις οποίες η ελληνική παράδοση και η ορθόδοξη πίστη αναμειγνύονται αρμονικά με την ανατολική καταγωγή και αναπλάθονται σε μια αδιάρρηκτη ενότητα. Αλλά σε όλο το έργο του, πριν και μετά την απώλεια της Μικρασίας, αναπνέουμε αυτόν τον «αιθέρα της ελευθερίας», για τον οποίο μιλούσε στη νιότη του, το σταθερό αίτημα του πραγματικού καλλιτέχνη. Το οποίο, στην περίπτωση του Κόντογλου, σημαίνει ελευθερία από τα δεσμά του ακαδημαϊσμού, από τη στυγνή κηδεμονία των καλλιτεχνικών ρευμάτων της Δύσης, από τη δουλική εξάρτηση από ξένα πρότυπα. Δημιουργική σύντηξη των επιδράσεων μέσω της εμβάπτισής τους στις δροσερές πηγές του μεσαιωνικού ελληνισμού. Αναζήτηση των θαλερών ριζών της λαϊκής έκφρασης, ανέφερε η ΠτΔ κατά τον χαιρετησμό της.

Και πρόσθεσε η κ. Σακελλαροπούλου: “Μελετητής της μεταβυζαντινής τέχνης της κρητικής σχολής, θαυμαστής των απλών αγιογράφων των τελευταίων αιώνων της τουρκοκρατίας που δούλευαν, καθώς έγραψε, «με την πίστη μονάχα, δίχως να ανακατευθεί καθόλου το μυαλό», ο Φώτης Κόντογλου στράφηκε προς την μορφοπλαστική παράδοση της βυζαντινής τέχνης όχι μόνο για να υπογραμμίσει την ελληνική συνέχεια, αλλά κυρίως για να εκφράσει με τον χρωστήρα του το αληθινό πρόσωπο του τόπου μας. Κι αυτό το πρόσωπο ήταν σεμνό, ταπεινό και ταυτόχρονα ρωμαλέο. Αγέρωχο και παράτολμο, αλλά και προικισμένο με βαθιά πνευματικότητα.

Οραματιστής και διαπρύσιος κήρυκας της επιστροφής στα πολιτισμικά στοιχεία που φανερώνουν τον συνεκτικό δεσμό μας με το παρελθόν, μεγαλωμένος κοντά σε ανθρώπους «απλούς και βλογημένους», «κεραμιδιούς από τον ήλιο», ο Μικρασιάτης Φώτης Κόντογλου ρίζωσε στην καινούργια του πατρίδα κι έγινε παθιασμένος δάσκαλος μιας ολόκληρης γενιάς – ζωγράφων και συγγραφέων εξίσου. Όχι μόνο του Γιάννη Τσαρούχη και του Νίκου Εγγονόπουλου, που μαθήτευσαν κοντά του, όχι μόνο των ομότεχνων με τους οποίους συνδεόταν φιλικά και αισθητικά, αλλά και των νεότερων. Όλων εκείνων οι οποίοι βρήκαν στη χρωματική ενότητα την ισόρροπη σύνθεση, την πλαστική απόδοση των μορφών, τον ρομαντικό εξωτισμό, τη ζείδωρη αύρα της Ιωνίας και της Αιολίας που πνέει στο έργο του Κόντογλου, ένα καθοδηγητικό νήμα προς την ανόθευτη έκφραση. Σήμερα, χάρη στην έξοχη αυτή έκθεση του Ιδρύματος Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή, που οργανώθηκε με την επιμέλεια του διευθυντή του Ιδρύματος Κώστα Κουτσομάλλη, ερχόμαστε και πάλι σε επαφή μ’ έναν πολυσχιδή και χαρισματικό Έλληνα δημιουργό. Και παρακολουθώντας τη συνομιλία των νεότερων καλλιτεχνών με τον γενναιόδωρο αυτό δάσκαλο, η συγκίνησή μας γίνεται βαθύτερη και ο κόσμος μας πλατύτερος”.

Ίδρυμα Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή
Αθήνα, Οδός Ερατοσθένους 13
Αθήνα 116 35
T. 210 72 52 895
F. 210 72 35 467
E. [email protected]