Οδοιπορικό στα καταφύγια του Πειραιά – Μια πόλη κάτω από την πόλη

Του  Νίκου Παρασκευά
Αποκλειστικό ρεπορτάζ για το Κανάλι Ένα 90,4

Χιλιάδες άνθρωποι και οχήματα  περνάνε κάθε μέρα από δρόμους της πόλης και μάλιστα πολύ κεντρικούς και μεγάλους, χωρίς να γνωρίζουν ότι μερικά μέτρα από κάτω τους υπάρχει ένα υπόγειο δίκτυο διαδρόμων και καταφυγίων που σηματοδοτεί τη νεώτερη ιστορία της πόλης…

Μιλάμε για μια πόλη κάτω από την πόλη. Πρόκειται για μια συστάδα στοών, αιθουσών και διαδρόμων, εγκαταλειμμένων μεν αλλά σε υποφερτή κατάσταση που θα μπορούσαν  να αξιοποιηθούν και να γίνουν τοπόσημα για τον Πειραιά  αλλά και πηγές εσόδων.

Για τα καταφύγια, την ιστορία τους και τις προοπτικές τους, μίλησαν αποκλειστικά στο Κανάλι Ένα 90,4 και το Νίκο Παρασκευά , ο Πρόεδρος της Φιλολογικής Στέγης Πειραιά Στέφανος Μελέτης και ο συγγραφέας της ιστορίας των καταφυγίων Κωνσταντίνος Κυρίμης, ο οποίος έχει επισκεφθεί και εξερευνήσει τα περισσότερα εξ αυτών.
Εκείνο που έχει σημασία να τονισθεί εξ αρχής, είναι το γεγονός ότι με τα καταφύγια της πόλης αλλά και ολόκληρης της Αττικής εμπλέκεται η οικογένεια Ζαχαρίου, η βίλα της οποίας στην Ακτή Δηλαβερη, δωρηθηκε στον Δήμο Πειραιά για να γίνει  Στέγη απόρων καλλιτεχνών εδώ και μισό αιώνα, αλλά παραμένει γιαπί όλα αυτά τα χρόνια επειδή δεν βρέθηκε τρόπος να υλοποιηθεί η επιθυμία του δωρητή και υπάρχει δικαστική εμπλοκή.

Ο Ζαχαρίου ήταν εκείνος που μέσω της εταιρείας  Τέκτων που είχε ιδρύσει, έφερε στην Ελλάδα στις αρχές της δεκαετίας του 1930 το γκρο μπετόν, που ήταν το υλικό που επιλέχτηκε για να δημιουργηθούν τα καταφύγια, καθώς και τους ανελκυστήρες, με την βοήθεια της συζύγου του Αυγούστας που ήταν Γερμανίδα.

Τα καταφύγια σε όλη τη χώρα και φυσικά στον Πειραιά, άρχισαν να κατασκευάζονται το 1938 με εντολή του τότε πρωθυπουργού Ιωάννου Μεταξά, στο πλαίσιο της προετοιμασίας για τον πόλεμο που ερχόταν. Σύμφωνα με τον σχεδιασμό, τα καταφύγια ήταν υποχρεωμένοι να τα κατασκευάσουν οι δήμοι. Έτσι ο τότε Δήμαρχος Πειραιά, διορισμένος βέβαια από το καθεστώς της 4ης Αυγούστου, ο Μιχάλης Μανούσκος, άρχισε να οργανώνει το δίκτυο καταφυγίων της πόλης. Βέβαια είχε καθιερωθεί δια νόμου, όπως όλες οι νέες οικοδομές από τρεις ορόφους και πάνω, να διαμορφώσουν υποχρεωτικά στο υπόγειο τους καταφύγιο. Αυτό ήταν η αιτία για να βρεθεί η Αθήνα με πολλά καταφύγια στην έναρξη του πολέμου, με τον Πειραιά να έχει σαφώς λιγότερα αλλά πιο ποιοτικά γιατί ήταν λιμάνι και ως εκ τούτου στόχος, οπότε είχε ληφθεί από παλαιότερα μέριμνα για ίδρυση καταφυγίων σε δημόσια κτίρια, στρατιωτικές υπηρεσίες κλπ.

Στα καταφύγια αυτά προστέθηκαν στη συνέχεια και εκείνα που κατασκεύασαν οι Γερμανοί στη διάρκεια της κατοχής για την ασφάλεια τους. Αυτα είναι και τα πιο γνωστά γιατί περιλαμβάνουν τα δύο στον Προφήτη Ηλία και το τριώροφο στην Καστέλα, δεξιά από το κολυμβητήριο στα Βοτσαλακια, απέναντι από το νησάκι του Κουμουνδουρου.

Ο Μιχάλης Μανούσκος αρχικά ήθελε να κάνει το μεγαλύτερο καταφύγιο του λεκανοπεδίου στο σπήλαιο της Αρετούσας στον Προφήτη Ηλία. Το σπήλαιο αυτό το είχε επισκεφθεί ο Ιάκωβος Δραγατσης και είχε γράψει γι αυτό, αλλά στη συνέχεια το έκλεισαν και μάλιστα όταν έγινε ο δρόμος προς τον Λόφο που υπάρχει μέχρι σήμερα και είναι ο κεντρικός που τον ενώνει με το λιμάνι, μπάζωσαν την είσοδό του και την έφραξαν και με μπετόν με συνέπεια  να μην γνωρίζει κανένας πού βρίσκεται. Υπολογίζεται ότι βρίσκεται στην πρώτη δεξιά στροφή όπως ανεβαίνουμε, όπου έχει και σκαλοπάτια που οδηγούν στην ευθεία τους  προς την πλευρά που βγάζει στο μπόουλινγκ.

Τελικά αφού δεν κατάφερε να αξιοποιήσει το σπήλαιο,  ο Μανούσκος, έκανε διάφορα άλλα καταφύγια που ορισμένα θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν σήμερα ως Μουσεία, εκθεσιακοί χώροι, τόποι ιστορικών περιηγήσεων κλπ.
Τα κυριότερα καταφύγια της πόλης ήταν στο λιμάνι, όπου υπήρχαν 6 πολύ μεγάλα και λειτουργικά, τα οποία ίσως ο ΟΛΠ θα έπρεπε να αναδείξει, με την ευκαιρία και της κατασκευής του Μουσείου Ενάλιων Αρχαιοτήτων. Το λέμε αυτό γιατί τα περισσότερα καταφύγια βρίσκονται από εκείνη την πλευρά…..

Υπάρχουν επίσης τα καταφύγια των ναυτικών οχυρών τα οποία λειτουργούν μέχρι σήμερα και είναι σε ενεργή κατάσταση, όπως εκείνο της Σχολής Δοκίμων, το άλλο στο Ναύσταθμο, το τρίτο στις Φλέβες κλπ. Υπάρχει καταφύγιο και στο κτίριο που μίσθωσε πρόσφατα ο Δήμος Πειραιά απέναντι από την Αγία Τριάδα στον πεζόδρομο, όπου λειτουργεί το ΚΕΠ. Εκει λειτουργούσε η Ιονική τράπεζα και το υπόγειο που ήταν το θησαυροφυλάκιο, είχε μετατραπεί σε καταφύγιο.

Καταφύγιο υπάρχει και στο υπόγειο του Πειραϊκού Συνδέσμου, στο υπόγειο του ΝΑΤ, στο Μέγαρο Βατή κλπ. Από τα καταφύγια των Γερμανών τα σημαντικότερα ήταν στους χώρους των σιδηρόδρομων που είχαν μια άλλη τεχνοτροπία. Δηλαδή δεν ήταν υπόγεια αλλά ημιβιθυσμένα στο έδαφος, ενώ στην θωράκιση τους είχαν χρησιμοποιηθεί και σιδηροτροχιες. Τέτοια υπάρχουν στον Άγιο Διονύση,στο εργοστάσιο των τρένων στη Λεύκα και στο σιδηροδρομικό κόμβο του Ρέντη.

Ένα πολύ σημαντικό καταφύγιο λειτουργούσε και στο λεγόμενο μικρό τελωνείο  μέσα στο λιμάνι μπροστά από την Δευτέρας Μεραρχίας, μόνο που το έχουν κλείσει. Οι Γερμανοί είχαν κάνει μικρά καταφύγια και στα πυροβολεία που είχαν εγκαταστήσει πάνω στο Κορώνεια  Τείχος στην Ακτή της Πειραϊκής και μάλιστα για να τα δημιουργήσουν κατέστρεψαν τα αρχαία τείχη και τα αλλοίωσαν αφού έριξαν πάνω τους τόνους μπετόν το οποίο δεν μπορεί να αφαιρεθεί και φυσικά στα σημεία εκείνα δεν θα είναι δυνατή η ανάδειξη των τειχών στο μεγάλο έργο που έχει δρομολογήσει το Υπουργείο Πολιτισμού μαζί με τον Δήμο.

Εντυπωσιακά καταφύγια υπήρχαν και στην περιοχή της Πηγάδας τα οποία θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν για ιστορικούς και τουριστικούς λόγους, όπως γίνεται στο εξωτερικό. Εκεί τα καταφύγια έχουν γίνει τόποι μνήμης και ιστορίας, λειτουργούν ως Μουσεία και τα επισκέπτονται χιλιάδες κόσμου κάθε χρόνο.

Κάτι τέτοιο θα μπορούσε να γίνει κι εδώ. Υπάρχουν στον  Πειραιά πολλά καταφύγια που αν συντηρηθούν θα μεταβληθούν σε κοσμήματα μνήμης και ιστορίας. Θα μπορούσαν να γίνουν πόλοι έλξης επισκεπτών ντόπιων και ξένων αλλά και πηγή ενίσχυσης για την οικονομία της πόλης. Η ιστορία μας είναι εκεί και μας περιμένει. Στο χέρι μας είναι να την αναδείξουμε και να την αξιοποιήσουμε. Μπορούμε!

Πηγή: kanaliena.gr