Θράκη – Αιγαίο – Κύπρος: Η γραμμή άμυνας του Ελληνισμού
Του
ΓΕΡΑΣΙΜΟΥ ΠΟΤΑΜΙΑΝΟΥ
Η συμφωνία για την οριοθέτηση ΑΟΖ μεταξύ Ελλάδος και Ιταλίας ήταν αναμφίβολα μια σημαντική κίνηση στη σκακιέρα της Μεσογείου για την υπεράσπιση των ελληνικών κυριαρχικών δικαιωμάτων. Βέβαια δεν έχει τα άμεσα αποτελέσματα που θα είχε μια οριοθέτηση με την Αίγυπτο ή την Κύπρο.
Σε κάθε περίπτωση, η κίνηση του Νίκου Δένδια δείχνει πως μετά από πολλά χρόνια η ελληνική εξωτερική πολιτική αντιλαμβάνεται και πάλι πως η δραστηριοποίηση στη Μεσόγειο αποτελεί παράγοντα εθνικής ασφάλειας.
Οι τουρκικές προκλήσεις σε Έβρο, νησιά Ανατολικού Αιγαίου και Κύπρο συμπληρώθηκαν με το τουρκολιβυκό σύμφωνο, που ευθέως προσπαθεί να αποκλείσει την Ελλάδα από την Ανατολική Μεσόγειο.
Η κίνηση είναι σε συνέχεια της εισβολής της Τουρκίας στην Κύπρο το 1974. Μετά την τουρκική εισβολή, η ελληνική αμυντική αντίληψη υπέστη ένα σοκ, λόγω της προδοσίας και της απώλειας εθνικού εδάφους. Κυριάρχησε η αντίληψη ότι η άμυνα της Κύπρου κρύβει κινδύνους εμπλοκής γιατί είναι μακριά και η Ελλάδα αναδιπλώθηκε.
Είκοσι χρόνια αργότερα, το 1994, ο Ανδρέας Παπανδρέου υιοθέτησε το δόγμα του Ενιαίου Αμυντικού Χώρου για την αμυντική θωράκιση της Κύπρου αλλά και για την αξιοποίηση της στρατηγικής θέσης της Μεγαλονήσου στο ευρύτερο γεωπολιτικό περιβάλλον.
Ήταν η περίοδος των σχέσεων με τον αραβικό κόσμο και θέλησε να αναπτύξει εξωτερική πολιτική, με βάση τη θεώρηση της χώρας ως ταυτόχρονα ευρωπαϊκής, βαλκανικής και μεσογειακής.
Στο πλαίσιο αυτό, την περίοδο 1994 – 1996, ο υπουργός Άμυνας Γεράσιμος Αρσένης άσκησε αμυντική διπλωματία προς τα Βαλκάνια και τη Μέση Ανατολή. Επισκέφθηκε και υπέγραψε σύμφωνα κατανόησης με Βουλγαρία και Ρουμανία στα Βαλκάνια και με το Ισραήλ και τη Συρία στη Μέση Ανατολή. Έγινε προσπάθεια ανάπτυξης της αμυντικής βιομηχανίας και υλοποιήθηκε το πρόγραμμα Θράκη – Αιγαίο – Κύπρος, σε συνεργασία με τον Γλαύκο Κληρίδη.
Ήταν μια γεωπολιτική διεύρυνση των σχέσεων που είχε διαμορφώσει ο Ανδρέας Παπανδρέου με αραβικές χώρες, συμπεριλαμβανομένης της Λιβύης. Έγιναν και έργα λιμενικής διευκόλυνσης στην Πάφο, καθώς η Ελλάδα προσπάθησε να αποκτήσει αεροναυτική παρουσία στην Ανατολική Μεσόγειο, έχοντας συνείδηση του στρατηγικού πλεονεκτήματος που προσφέρει η θέση της Κύπρου. Στο πλαίσιο αυτό εντάχθηκε και η προμήθεια του ρωσικού αντιαεροπορικού συστήματος των S-300.
Δυστυχώς, οι διάδοχοι του Ανδρέα Παπανδρέου σταδιακά αδρανοποίησαν το δόγμα του Ενιαίου Αμυντικού Χώρου. Η περιοριστική αντίληψη της νέας ηγεσίας στις αρχές του 1996 καθόρισε την έκβαση της κρίσης στα Ίμια. Παρά την υπερέχουσα επιχειρησιακή διάταξη των ελληνικών δυνάμεων, υπήρξε αποφυγή ανάληψης ευθύνης για τους κανόνες εμπλοκής, με τα γνωστά αποτελέσματα. Οι S-300 δεν εγκαταστάθηκαν στην Κύπρο και ο Ενιαίος Αμυντικός Χώρος εγκαταλείφθηκε.
Τα τελευταία χρόνια αναπτύχθηκαν οι τριγωνικές συνεργασίες Ελλάδας – Κύπρου – Ισραήλ και Ελλάδας – Κύπρου – Αιγύπτου, με την ευκαιρία του ρήγματος που είχε προκληθεί στις σχέσεις της Τουρκίας με Ισραήλ και Αίγυπτο, αλλά και τις ΗΠΑ.
Υπάρχει όμως και μια νέα παράμετρος που επηρεάζει τις εξελίξεις. Οι νέες γεωπολιτικές προτεραιότητες της ΕΕ είναι προσανατολισμένες στη Μεσόγειο. Σκοπεύουν να καλύψουν το κενό που δημιούργησε η στροφή των ΗΠΑ προς Ασία – Ειρηνικό. Για τη βελτίωση της στρατιωτικής της ισχύος και επομένως την ενίσχυση της διπλωματικής της επιρροής, η ΕΕ έχει προτείνει ένα Ευρωπαϊκό Ταμείο Άμυνας και μια ευρωπαϊκή ειρηνευτική διευκόλυνση για στρατιωτική δράση.
Στο κοινό ανακοινωθέν του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου τον Μάρτιο του 2020, που υπέγραψε ο έλληνας πρωθυπουργός, υπογραμμίζεται η ανάγκη στρατηγικής αυτονομίας της ΕΕ. H νέα γεωπολιτική ατζέντα, η χρηματοδότηση της οποίας είναι υπό διαπραγμάτευση, στις παρούσες συνθήκες εξυπηρετεί την ελληνική πολιτική ασφάλειας.
Την ίδια στιγμή, η στρατηγική υπομονή έναντι των τουρκικών προκλήσεων έχει, κατά κοινή ομολογία, εξαντληθεί. Το μέχρι σήμερα σκεπτικό, σύμφωνα με το οποίο η Αθήνα δεν θα παρασυρθεί στην κλιμάκωση που προκαλεί ο νατοϊκός σύμμαχος, ακυρώνει πλήρως την αποτροπή.
Καθώς το τουρκολιβυκό μνημόνιο σκοπεύει στον αποκλεισμό της Ελλάδας από την Ανατολική Μεσόγειο, η ελληνοτουρκική διένεξη για την ΑΟΖ αναδεικνύει τη μεσογειακή διάσταση της εθνικής ασφάλειας Ελλάδος και Κύπρου. Έστω λόγω της τουρκικής απειλής, η Ελλάδα βλέπει και πάλι ότι αποτελεί μαζί με την Κύπρο σημαντικό παράγοντα στην Ανατολική Μεσόγειο.
Η στροφή αυτή πραγματοποιείται σε μια περίοδο που η Μεσόγειος επανέρχεται στο επίκεντρο της γεωπολιτικής προσοχής της ΕΕ, όχι μόνο λόγω των ενεργειακών προσδοκιών αλλά και λόγω των σημαντικών γεωπολιτικών ανακατατάξεων, που θα καταστήσουν την Αφρική σημαντικό εταίρο της Ευρώπης.