Μαρ. Σκανδάμης: Πανδημία και επιτήρηση
Του
ΜΑΡΙΝΟΥ ΣΚΑΝΔΑΜΗ
Διδάκτορος Νομικής – Δικηγόρου,
Τομεάρχη Προστασίας του Πολίτη στο Κίνημα Αλλαγής
και πρώην Γενικού Γραμματέα του υπουργείου Δικαιοσύνης
H επιτάχυνση παραγωγής νέων τεχνολογιών που θα παρακολουθούν τις ανθρώπινες δράσεις, με σκοπό την προστασία από τον κορονοϊό, πολλαπλασιάζονται. Η Google, η Apple, η Vodafone, πλήθος εταιρειών τεχνολογίας σε Κίνα, Ρωσία, Νότια Κορέα, Ταιβάν, Ισραήλ και αλλού εφαρμόζουν ήδη τεχνολογίες γεωεντοπισμού και εκτεταμένης παρακολούθησης ασθενών με Covid-19 αλλά και όσων ήλθαν σε επαφή μαζί τους.
Επιπλέον, κάθε συλλογική δράση που προϋποθέτει φυσική παρουσία έχει απαγορευτεί, γεγονός που απειλεί αντιπροσωπευτικούς θεσμούς και πρωτοβουλίες ενεργών πολιτών.
Είναι βέβαια καταφανές πως στις επιλογές των περισσοτέρων κυβερνήσεων η προστασία των αγαθών της ζωής και της υγείας υπερτερεί των ατομικών ελευθεριών.
Kαι είναι εύλογο πως σε μια τέτοια πρωτόγνωρη υγειονομική κρίση οι πολίτες αποδέχονται προσωρινά τον περιορισμό των ελευθεριών τους για να διασωθεί η ανθρώπινη ζωή, ως το βασικό ζητούμενο.
Παρ’ όλα αυτά, η πολιτική εκτίμηση που αναπαράγεται είναι ότι πολλά από τα έκτακτα μέτρα της περιόδου θα παραμείνουν και μετά από αυτήν, όπως για παράδειγμα έγινε στο παρελθόν μετά την 11η Σεπτεμβρίου 2001.
Ειδικότερα:
Η κυριαρχία της ασφάλειας
Από το 2001 η ανάγκη για την ασφάλεια των πολιτών θεωρήθηκε μάλλον το πιο θεμελιώδες αγαθό. Έτσι, τα τελευταία είκοσι έτη η ανάγκη για ασφάλεια, επικουρούμενη από την ψηφιοποίηση, που απαιτεί ορατότητα των πάντων και πρόσβαση στις ζωές όλων, έχει εισβάλει, καταλάβει και διαμορφώσει την ατζέντα σε κυβερνήσεις, κόμματα, διεθνείς οργανισμούς και επιχειρήσεις.
Ταυτόχρονα θέτει στον έλεγχό της αρχηγούς κρατών, πολιτικούς, πολίτες, υπαλλήλους, καταναλωτές και χρήστες υπηρεσιών, άσπιλους και υπόπτους, την κοινωνία των πολιτών.
Στο πλαίσιο αυτό το ιδιωτικό και το δημόσιο συγχωνεύονται σε έναν αδιάσπαστο διαφανή χώρο, όπου οι πολίτες «για την ασφάλειά τους» ενθαρρύνονται, προτρέπονται ή αναγκάζονται να παραχωρούν σε κοινή θέα τη ζωή τους. Και στο τέλος εθίζονται σε αυτό. Ενώ γιγάντιες ιδιωτικές εταιρείες υποστηρίζουν και διευρύνουν αυτήν την πραγματικότητα.
Η αλλοίωση της ιδιωτικότητας
Συγκεκριμένα, οι νέες τεχνολογίες, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και η ψηφιοποίηση και επεξεργασία προσωπικών δεδομένων, που κράτη και εταιρείες χρησιμοποιούν, αυξάνουν τον εθισμό στη μετάλλαξη της ιδιωτικότητάς μας.
Τα άτομα, δηλαδή, όλο και περισσότερο παρέχουν προσωπικές τους πληροφορίες σε τρίτους για να έχουν πρόσβαση σε εφαρμογές, βάσεις δεδομένων, online δραστηριότητες αλλά και κοινωνική αναγνώριση από άλλους χρήστες.
Αυτή όμως η συναλλαγή τροποποιεί διαρκώς την ανθρώπινη συμπεριφορά και παράγει ένα νέο πλαίσιο και πρότυπο συμπεριφοράς του ανθρώπου. Μία από τις βασικές μεταλλάξεις μάλιστα είναι η αύξηση της αδιαφορίας για την έκθεση της ζωής μας.
Εδώ πρέπει να σημειωθεί ότι η παρουσία του ανθρώπου στον δημόσιο και ιδιωτικό χώρο συγκαθοριζόταν για χιλιετίες από το αίσθημα της ντροπής, που λάμβανε δύο μορφές. Τη διακριτικότητα, δηλαδή το να μην παρεμβαίνουμε στη ζωή των άλλων, και το όνειδος, την επίγνωση της ντροπής λόγω κάποιων συμπεριφορών μας.
Αυτή η αίσθηση της παλιάς ντροπής εξαφανίζεται. Δισεκατομμύρια πολίτες παρέχουν πληροφορίες για τον εαυτό τους σε κράτη, διαδικτυακές ή άλλες εταιρείες και άγνωστους τρίτους, με έναν ασταμάτητο ρυθμό. Πληροφορίες κάθε είδους, που στο παρελθόν η παροχή τους αποτρεπόταν από τη διακριτικότητα ή το όνειδος. Ιατρικά δεδομένα, οικονομικές δυνατότητες, προσωπικές σκέψεις, σεξουαλικές προτιμήσεις, ιδιωτικές στιγμές, εκκεντρικές επιλογές, καθημερινοί φόβοι ψηφιοποιούνται και γίνονται δεδομένα που πωλούνται, αγοράζονται, αρχειοθετούνται και, πρωτίστως, προβλέπουν, ελέγχουν και καθοδηγούν την ατομική συμπεριφορά.
Ένας νέος άνθρωπος;
Έτσι, μέσα από το φαινόμενο που έχει περιγραφεί ως καπιταλισμός της επιτήρησης, ζούμε παράλληλα –κατά τη γνώμη μου– την κατασκευή ενός νέου είδους ατόμου.
Ενός διάφανου ανθρώπου, που με λατινικούς όρους θα τον όριζα ως homo translucidus. Ενός ανθρώπου που, χωρίς να βιώνει έντονα πια τα αισθήματα της παλιάς ντροπής, παραδίδει με τη θέλησή του τον εαυτό του σε κοινή θέα. Και αποδέχεται ως αυτονόητες τις πολιτικές περιστολής των ελευθεριών του. Η κατάσταση αυτή διαστρέφει πλήρως την έννοια των δικαιωμάτων και αλλοιώνει τη δημοκρατική λειτουργία.
Από αυτό που στα τέλη του 19ου αιώνα είχε οριστεί ως «the right to be let alone», δηλαδή το δικαίωμα στην ιδιωτικότητα, φαίνεται πως εισερχόμαστε στην περίοδο που σύντομα κάποιος πρώτος θα διεκδικήσει «the right to be surveilled», δηλαδή, το δικαίωμα να παρακολουθούμαστε.
To διακύβευμα
Φαίνεται λοιπόν πως η πανδημία επιταχύνει τις προϋπάρχουσες αυταρχικές ή ολοκληρωτικές τάσεις επέμβασης στην ανθρώπινη ζωή και ιδιωτικότητα.
Μάλιστα, ακόμα και η μέχρι τώρα μη εμποδιζόμενη –στον δυτικό κόσμο– συλλογική οργάνωση των πολιτών υπονομεύεται από το πρόταγμα της κοινωνικής αποστασιοποίησης που επιβάλλει η αντιμετώπιση της ασθένειας.
Κατά συνέπεια, υπάρχει μια βαθιά πολιτική και κοινωνική ευθύνη. Ο σεβασμός στον πυρήνα της ανθρώπινης ύπαρξης, δηλαδή στη μοναδικότητα και την ηθική της αυτονομία, απαιτεί την αταλάντευτη προστασία των ατομικών και συλλογικών ελευθεριών.
Τώρα λοιπόν χρειάζονται κοινωνικές και πολιτικές δράσεις σε διεθνές και εθνικό επίπεδο.
Τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα δίπλα στη διεκδίκηση της κατάργησης των ανισοτήτων πρέπει εξίσου να ορθώσουν και το αίτημα για την αποκατάσταση της ανθρώπινης ελευθερίας.