Covid-19: Πανδημία και όρια επεξεργασίας των προσωπικών δεδομένων
Του
ΠΕΤΡΟΥ Κ. ΤΣΑΝΤΙΛΑ
Διδάκτορος Νομικής – Δικηγόρου
τ. Μέλους της Αρχής Προστασίας Δεδομένων
Προσωπικού Χαρακτήρα
Ο πλανήτης ολόκληρος βρίσκεται αντιμέτωπος με την πανδημία του κορονοϊού (Covid-19), για την αντιμετώπιση του οποίου τα περισσότερα κράτη έχουν λάβει έκτακτα υγειονομικά, διοικητικά και αστυνομικά μέτρα. Η Ελλάδα ήταν από τις πρώτες ευρωπαϊκές χώρες που έλαβαν με υγειονομική επιτυχία τέτοια μέτρα, περιορίζοντας ωστόσο βασικές ελευθερίες του ατόμου, όπως οι μετακινήσεις, που επιτρέπονται για αυστηρά προκαθορισμένους λόγους, και η οικονομική και επαγγελματική δραστηριότητα ατόμων και επιχειρήσεων, προκειμένου να διαφυλαχθεί η δημόσια υγεία και η ζωή χιλιάδων ανθρώπων.
Επίσης, οι αρμόδιοι κρατικοί φορείς προβαίνουν σε μαζική επεξεργασία προσωπικών δεδομένων ειδικών κατηγοριών, για την αντιμετώπιση της πανδημίας και τον περιορισμό των κρουσμάτων, σύμφωνα με το Σύνταγμα και τον Ευρωπαϊκό Γενικό Κανονισμό Προστασίας Δεδομένων (GDPR). Αν δεχτούμε ότι η επεξεργασία προσωπικών δεδομένων ασθενών ή πιθανών ασθενών, ο περιορισμός των μετακινήσεων και η παρακολούθηση της υγείας τους επί 14 ημέρες, καθώς και των ανθρώπων με τους οποίους είχαν έρθει σε επαφή (ιχνηλάτηση), εξυπηρετούν πράγματι έναν νόμιμο και θεμιτό σκοπό περιορισμού επέκτασης του ιού στην ευρύτερη κοινότητα (λόγοι δημόσιας υγείας), οφείλουμε παράλληλα να θέσουμε και ορισμένα όρια στην ευρύτατη αυτή επεξεργασία δεδομένων υγείας, τόσο κατ’ έκταση, όσο και κατά χρόνο.
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ: Θα μοιραζόμαστε τα προσωπικά μας δεδομένα!
Ο σεβασμός του ιδιωτικού βίου και των προσωπικών δεδομένων του ανθρώπου αποτελεί θεμελιώδες δικαίωμα σε μια δημοκρατική κοινωνία. Η συνταγματικά και νομοθετικά κατοχυρωμένη απαίτηση για τον σεβασμό της ιδιωτικής ζωής και των προσωπικών δεδομένων του ανθρώπου αναφέρεται σε όλους τους τομείς της κρατικής δράσης.
Ωστόσο, η διεθνής πανδημία προκάλεσε και στη χώρα μας έναν πρωτοφανή, εν καιρώ ειρήνης και δημοκρατίας, περιορισμό ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων. Μετά την κήρυξη της κατάστασης πανδημίας από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ) και με δεδομένες τις σημαντικές ελλείψεις μέσων και πόρων του ΕΣΥ, αποφασίστηκαν και τέθηκαν σε εφαρμογή έκτακτα μέτρα και περιορισμοί προκειμένου να διαφυλαχθεί η ζωή και η υγεία των πολιτών. Η ζωή και η υγεία των ανθρώπων αποτελούν άλλωστε υπέρτατα αγαθά, η προστασία των οποίων κατοχυρώνεται τόσο στο Σύνταγμά μας, όσο και στο Ενωσιακό και στο Διεθνές Δίκαιο.
Λαμβάνοντας υπόψη την υψηλότατη μεταδοτικότητα του ιού και τον σημαντικό κίνδυνο που ο Covid-19 συνεπάγεται για την υγεία ή ακόμα και τη ζωή, ιδίως των ευπαθών ομάδων του πληθυσμού, κρίθηκε από τη διεθνή επιστημονική κοινότητα απαραίτητη η αποφυγή κοινωνικών επαφών, η απαγόρευση άσκοπων μετακινήσεων και η υποχρεωτική παραμονή στο σπίτι, πλην συγκεκριμένων εξαιρέσεων. Αποσκοπώντας στον περιορισμό της διάδοσης του ιού στην κοινότητα, ελήφθησαν μέτρα περιορισμού και επιτήρησης των ανθρώπων που είτε είχαν ασθενήσει και διαγνωστεί θετικοί είτε είχαν σοβαρή πιθανότητα να έχουν εκτεθεί στον ιό, λόγω της επαφής τους με ασθενείς ή λόγω προέλευσης από περιοχές υψηλής διάδοσης του κορονοϊού.
Η αποτελεσματικότητα των μέτρων που ελήφθησαν αξιολογείται θετικά, καθώς πράγματι στις χώρες που εφαρμόστηκαν έγκαιρα, όπως στην Ελλάδα, έχει περιοριστεί σημαντικά ο συνολικός αριθμός των κρουσμάτων και των θυμάτων. Η ιχνηλάτηση ωστόσο των ασθενών, των πιθανών ασθενών και όλων των ανθρώπων που ενδεχομένως εκτέθηκαν σε κίνδυνο μόλυνσης από τον κορονοϊό είχε ως συνέπεια τον περιορισμό των ελευθεριών και των δικαιωμάτων αυτών των ανθρώπων. Ειδικότερα, κρίθηκε αναγκαίο να υπάρχει καταγραφή και επεξεργασία εκ μέρους των αρμοδίων κρατικών φορέων των προσωπικών δεδομένων σε ολοένα διευρυνόμενο κύκλο προσώπων.
Λόγω της αλματώδους προόδου της τεχνολογίας και της εξέλιξης των δικτύων, το θεμελιώδες δικαίωμα στον σεβασμό του ιδιωτικού βίου και των προσωπικών δεδομένων του ανθρώπου δοκιμάζεται έντονα και πρέπει να τύχει ιδιαίτερης προστασίας. Το ερώτημα που μας απασχολεί ασφαλώς είναι μέχρι ποιο σημείο μπορεί να διευρυνθεί η επεξεργασία των δεδομένων υγείας των πολιτών για την προστασία της δημόσιας υγείας.
Επίσης, θα πρέπει να μας απασχολήσει σοβαρά το ζήτημα που αφορά την υποχώρηση της προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε περιόδους υγειονομικών κρίσεων προκειμένου να διαφυλαχθεί η δημόσια υγεία. Κινδυνεύει πράγματι η προστασία των προσωπικών δεδομένων και το ιατρικό απόρρητο εν μέσω πανδημίας; Υπάρχει δυνατότητα ισορροπίας και συγκερασμού –αντί σύγκρουσης– ανάμεσα στη διαφύλαξη της δημόσιας υγείας και της προστασίας των προσωπικών δεδομένων του ασθενούς;
Πολύ χρήσιμο εργαλείο για την ανεύρεση της χρυσής τομής και της ισορροπίας ανάμεσα στην προστασία αφενός της ανθρώπινης ζωής και της δημόσιας υγείας και αφετέρου του ιδιωτικού βίου και των προσωπικών δεδομένων μας προσφέρει η –επίσης συνταγματική– αρχή της αναλογικότητας. Η αρχή της αναλογικότητας επιβάλλει την αναζήτηση του ηπιότερου δυνατού μέσου για την εξυπηρέτηση ενός νόμιμου σκοπού –όπως είναι η παρακολούθηση της υγείας των επαφών και μετακινήσεων ασθενών με κορονοϊό–, με τη μικρότερη ωστόσο προσβολή του δικαιώματος στην προστασία του ιδιωτικού βίου του ατόμου και των προσωπικών του δεδομένων.
Υπό συνθήκες παγκόσμιας πανδημίας ορθώς δίδεται προτεραιότητα στην προστασία της ζωής και της υγείας έναντι της προστασίας των προσωπικών δεδομένων, αλλά στο ανάλογο μέτρο. Σύμφωνα με την αρχή της αναλογικότητας σταθμίζεται και αξιολογείται η αναγκαιότητα και η αποτελεσματικότητα των συγκεκριμένων μέτρων. Λαμβάνοντας υπόψη τις κατευθυντήριες οδηγίες του ΠΟΥ, τις απόψεις των ειδικών επιστημόνων καθώς και τα τραγικά αποτελέσματα σε χώρες όπου καθυστέρησε η λήψη μέτρων περιορισμού της διάδοσης του ιού, οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι εν προκειμένω πληρούνται τα κριτήρια της καταλληλότητας, της αναγκαιότητας και της stricto sensu αναλογίας των μέτρων προς τον επιδιωκόμενο υγειονομικό σκοπό.
Με αυτόν τον τρόπο επιχειρήθηκε μια νομική αξιολόγηση που δικαιολογεί την αναγκαιότητα και την προσφορότητα μιας εκτεταμένης επεξεργασίας προσωπικών δεδομένων υγείας υπό το καθεστώς της πανδημίας. Οι περιορισμοί που τίθενται ωστόσο στη μαζική επεξεργασία προσωπικών δεδομένων υγείας εκατομμυρίων πολιτών δεν αφορούν μόνο το εύρος της επεξεργασίας αλλά και τα χρονικά όρια αυτής, ιδίως εν όψει της επόμενης ημέρας, δηλαδή της επανόδου στην κανονικότητα. Είναι σαφές ότι ο Covid-19 δεν πρόκειται να εκλείψει για χρονικό διάστημα πολλών μηνών. Η ανάγκη περιορισμού της μετάδοσής του γέννησε διάφορες σκέψεις και τεχνικές προτάσεις για την επεξεργασία δεδομένων υγείας και ιχνηλάτησης των ανθρώπων.
Με αφορμή την αντιμετώπιση της πανδημίας επανεμφανίστηκαν προτάσεις για ελέγχους μέσω συστημάτων γεωεντοπισμού (GPS) στα κινητά τηλέφωνα των πολιτών, οι οποίες ορθώς απορρίφθηκαν στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, αλλά εφαρμόστηκαν σε χώρες όπως η Κίνα και το Ισραήλ. Είναι χαρακτηριστική μια ηπιότερη λύση ιχνηλάτησης των θετικών στον κορονοϊό ατόμων, όχι μέσω συστήματος γεωεντοπισμού, που πράγματι συνιστά μεγάλο πλήγμα στον ιδιωτικό βίο και τα προσωπικά δεδομένα του ανθρώπου, αλλά με τη χρήση ενός ειδικού λογισμικού εγκατεστημένου επίσης στο κινητό τηλέφωνο, το οποίο όμως θα λειτουργεί μέσω Bluetooth και θα καταγράφει όσα τηλέφωνα (χρήστες) πλησίασαν σε απόσταση μικρότερη των δύο μέτρων.
Στη δε περίπτωση που κάποιος χρήστης βρεθεί θετικός στον ιό, τότε το ειδικό λογισμικό θα ενημερώνει όσους χρήστες είχαν προσεγγίσει τον ασθενή, προκειμένου να λάβουν και αυτοί με τη σειρά τους μέτρα πρόληψης, ιατρικού ελέγχου κ.λπ. Η λύση αυτή φαίνεται να γίνεται αποδεκτή και από τη Γαλλική Αρχή Προστασίας Δεδομένων (CNIL), υπό τον όρο ότι θα έχει συγκεκριμένη ημερομηνία λήξης, που δεν θα ξεπεράσει τα χρονικά όρια της πανδημίας.
Αντιλαμβανόμαστε επομένως ότι οι διαχωριστικές γραμμές και τα όρια παρακολούθησης της υγείας των πολιτών είναι δυσδιάκριτα εν όψει των εντυπωσιακών δυνατοτήτων που προσφέρει η σύγχρονη τεχνολογία για τον εντοπισμό ανθρώπων και συμπεριφορών, τον έλεγχο συμπτωμάτων, τη λήψη δεδομένων θερμοκρασίας και βιομετρικών στοιχείων εξ αποστάσεως κ.λπ. Τα τεχνικά μέσα επεξεργασίας δεδομένων υγείας πρέπει να τεθούν στην εξυπηρέτηση αυστηρά και μόνο της προστασίας της δημόσιας υγείας, εντός του πλαισίου που επιβάλλει η προστασία του ιδιωτικού βίου και των προσωπικών δεδομένων του ατόμου.