Ν. Γ. Χαριτάκης: Ανάγκα και θεοί πείθονται
Υπό
Ν. Γ. ΧΑΡΙΤΑΚΗ
Επ. καθηγητής ΕΚΠΑ,
Γραμμ. Αποκρατικοποιήσεων, ΔΣ ΤΑΝΕΟ
Από τότε που εμφανίστηκε η παγκόσμια κρίση στη χώρα μας και η εξυπηρέτηση των υποχρεώσεων έστειλε τα μη εξυπηρετούμενα χρέη στα ουράνια, το πρόβλημα ήταν πώς δεν θα μας ξεφύγουν οι στρατηγικοί κακοπληρωτές.
Στους οικονομολόγους το ερώτημα ήταν τόσο αστείο, όσο και αν ρωτούσαμε σήμερα έναν απλό πολίτη τι είναι ο τροχός. Γιατί, προφανώς, έπειτα από αιώνες χρήσης του πιστωτικού συστήματος στις συναλλαγές –επαναλαμβάνω αιώνες–, είναι δεδομένο ότι η πίστη και η φερεγγυότητα αποτελούν αναγκαία και ικανή συνθήκη των εμπορικών συναλλαγών και της οικονομικής ανάπτυξης. Άρα, εφόσον υπάρχουν συναλλαγές, υπάρχουν και μηχανισμοί ελέγχου της προστασίας των συμφωνηθέντων.
Στη χώρα μας τα πάντα λειτουργούν με μοναδικό υπεύθυνο τον πρωθυπουργό. Κανείς άλλος δεν έχει ευθύνη για τις στρεβλώσεις που μπορεί να δημιουργηθούν στις συναλλαγές από τις αποφάσεις και τις ενέργειές του. Προμηθεύεις αγαθά και υπηρεσίες στο Δημόσιο, περιμένεις να εισπράξεις, χωρίς να θεωρηθεί ο οφειλέτης – Δημόσιο κακοπληρωτής. Οφείλεις φόρους, δεν πληρώνεις και χρεώνεσαι δικαστικά και πρόστιμα, χωρίς να υπάρχουν αναγκαστικά μέτρα και ευθύνες δημοσίων λειτουργών για τη μη είσπραξη. Υπάρχουν βάρη και νομικές υπερβάσεις στην ακίνητη περιουσία, όμως θεωρούμε ότι δεν υπάρχει πρόβλημα, όταν θα γίνουν αντικείμενο διεκδίκησης, θα δούμε πώς θα λυθεί το θέμα. Οφείλεις και έχεις απρόβλεπτα γεγονότα που διαφοροποιούν τις οικονομικές σου δυνατότητες, κανένα πρόβλημα, φυλακή και δήμευση της περιουσίας.
Απλώς η αφερεγγυότητα, στοιχείο άμεσα συνδεδεμένο με την αδυναμία εξυπηρέτησης των υποχρεώσεων, στην ελληνική λογική ταυτίζεται με την ενοχή και την υπαιτιότητα ενός και μόνο, του πρωθυπουργού. Κανείς δεν έχει ευθύνη, κανείς δεν ελέγχεται για τη μη άσκηση των εκ του νόμου ενεργειών του και όλοι είναι στα χαρτιά, κατ’ αρχήν, στρατηγικοί κακοπληρωτές.
Τι διδάσκει όμως η οικονομική επιστήμη, όταν προσπαθεί να προσδιορίσει τον στρατηγικό κακοπληρωτή στις συναλλαγές; Ξεκινάμε με δεδομένο ότι τα δύο μέρη, κατά τη συναλλαγή, δεν γνωρίζουν τα ίδια. Κάποια πλευρά έχει, ή θεωρεί ότι έχει, καλύτερη πληροφόρηση για τα μελλούμενα. Για τα οικονομικά, το γεγονός ότι κάποιος γνωρίζει περισσότερα δεν αποτελεί αναγκαστικά και πλεονέκτημα. Το έχει άλλωστε προσδιορίσει αιώνες τώρα η φιλοσοφία με το «εν οίδα ότι ουδέν οίδα» ή ο λαός με το «κάνε τον χαζό».
Πώς προκύπτει η ασυμμετρία και η αφερεγγυότητα; Αν μία εκ των δύο πλευρών αντιλαμβάνεται, μετά τη συναλλαγή, ότι στηρίχθηκε σε λανθασμένες εκτιμήσεις.
Για παράδειγμα, ο αντισυμβαλλόμενος και ενδεχόμενα αφερέγγυος του «έταξε φύκια για μεταξωτές κορδέλες». Το Δημόσιο δεν πτωχεύει ποτέ, άρα θα αποπληρώσει τα δάνειά του στους πιστωτές στην ημερομηνία λήξης. Big mistake (μεγάλο λάθος). Όπως έμαθαν πολλοί πιστωτές του τελευταίου, το Δημόσιο πτωχεύει. Το Δημόσιο πάντοτε, έστω και με καθυστέρηση, πληρώνει τα φάρμακα που αγοράζει. Ο πλέον φερέγγυος πιστώθηκε 100 και πλήρωσε τις φαρμακοβιομηχανίες με ομόλογα που εξοφλήθηκαν στο 25% της ονομαστικής. Πώς αποτυπώνεται αντίστοιχη αφερεγγυότητα στον ιδιωτικό τομέα; Εκτός κι αν είναι άλλο το κράτος στρατηγικός κακοπληρωτής και άλλο ο ιδιώτης.
Μια δεύτερη περίπτωση ασυμμετρίας στην πληροφόρηση είναι όταν και πάλι η μία πλευρά αποδεικνύεται ότι γνώριζε καλύτερα το αύριο από την άλλη. Είναι και πάλι, για παράδειγμα, η περίπτωση που μας πουλάνε φτηνά ένα προϊόν, που εκ των υστέρων αποδεικνύεται προβληματικό εν γνώσει του κατασκευαστή. Το Δημόσιο αναθέτει ένα δημόσιο έργο σε έναν εργολάβο με χαμηλή τιμή, έστω κι αν εκείνος γνωρίζει εκ των προτέρων ότι οι δημόσιες υπηρεσίες εξ ανάγκης στο μέλλον θα δεχθούν ανατιμήσεις. Πώς συμπεριφέρεται το Δημόσιο στον συγκεκριμένο στρατηγικό κακοπληρωτή και πώς ο ιδιωτικός τομέας;
Τι κοινό έχουν οι δύο μορφές συναλλαγής, που πραγματοποιήθηκαν με ασυμμετρία στην πληροφόρηση μεταξύ των μερών; Τον δόλο. Εκείνος που γνώριζε περισσότερο ή εκείνος που γνώριζε λιγότερο εκμεταλλεύθηκε την αδυναμία ή την ισχύ του. Η επιτομή του δόλου και της ανευθυνότητας υπάρχει στη γνωστή φράση «μετά την απομάκρυνση εκ του ταμείου, ουδέν λάθος αναγνωρίζεται». Και για να αποφύγουν την ευθύνη ή τη δικαστική αμφισβήτηση του δόλου, τα μέρη δημιούργησαν εξασφαλίσεις, εγγυήσεις, επαναδιαπραγματεύσεις, ρήτρες διαφυγής και γενικά πλήθος συμβατικών υποχρεώσεων και δεσμεύσεων.
Εκτός κι αν θέλουμε επιβράβευση του δόλου. Διαφορετικά, για να την αποφύγουμε, πρέπει να καταγράψουμε το μειονέκτημα που προέκυψε σ’ ένα εκ των δύο μερών μετά τη συμφωνία και παράλληλα να εξετάσουμε αν η συναλλαγή έγινε με ψευδείς πληροφορίες. Δόλος μένει να επιβεβαιωθεί αν: 1. Δεν πληρώνω τα χρέη μου αν και έχω περιουσία. 2. Είπα ότι έχω περιουσία, αλλά για να μην πληρώσω τη μετέφερα στα παιδιά μου και πλέον δεν έχω. Ο δόλος εξακριβώνεται μόνο όταν υπάρχει δυνατότητα η «απομάκρυνση εκ του ταμείου» να μην καταργεί την επαναδιαπραγμάτευση.
Το χρηματοπιστωτικό σύστημα όλων των χωρών αποτελεί πανίσχυρο θεσμό στην οικονομική αποτελεσματικότητά τους. Όσο όμως είναι ισχυρός θεσμός, άλλο τόσο είναι και επικίνδυνος. Ιδιαίτερα μάλιστα όταν το ρυθμιστικό του πλαίσιο δεν είναι διαυγές και σαφές στην έκταση της κρατικής εξουσίας για προστασία των χρηματοπιστωτικών συναλλαγών. Και η αδιαφάνεια διαπρέπει όταν το σύστημα είναι στη μετάλλαξη.
Η ιστορία των χρηματοπιστωτικών αγορών διακρίνεται από κρίσεις, που τις ακολουθούν αλλαγές στο ρυθμιστικό πλαίσιο, που τις ακολουθούν περίοδοι ηρεμίας, που τις ακολουθεί επανάληψη του κύκλου κ.ο.κ. Την περίοδο λοιπόν που εισάγεται ένα νέο ρυθμιστικό πλαίσιο, απότοκο της κρίσεως που προηγήθηκε, έστω κι αν όλα τα συμβαλλόμενα μέρη αναγνωρίζουν την αναγκαιότητα της αλλαγής, ακριβώς εκείνη τη στιγμή οι πάντες αντιδρούν ή κωλυσιεργούν, με στόχο να απεμπλακούν από την ευθύνη του δόλου. Εύκολη λύση, ιδιαίτερα μετά την κρίση φερεγγυότητας, αποτελεί η αναφορά σε στρατηγικούς κακοπληρωτές. Είναι οι σκελετοί του παλαιού ρυθμιστικού περιβάλλοντος, που επικαλούνται όλοι όταν θέλουν να μεταφέρουν τις ευθύνες τους στον πρωθυπουργό ή να στείλουν την μπάλα στην εξέδρα.
Ανάγκα και θεοί πείθονται. Όταν «κουρεύτηκαν» τα «κόκκινα» ομόλογα του Δημοσίου και για να σωθούν οι ελληνικές τράπεζες, οι φορολογούμενοι της Ευρωζώνης κάλυψαν κεφαλαιακά τα λάθη δανειακών τοποθετήσεων των τραπεζών τους. Δεν έριξαν το βάρος στην πολιτική τους ηγεσία. Στη συνέχεια μάς προέκυψε το ιδιωτικό χρέος. Εκεί μιλήσαμε για πτωχευτικό δίκαιο και κακοπληρωτές.
Όταν διορθώθηκαν οι διαδικασίες, οι τράπεζες πέτυχαν, με το κατάλληλο lobby, να αποφύγουν την ορθή επιλογή, αντιγράφοντας το αμερικανικό τραπεζικό σύστημα, που τις υποχρέωνε να μοιράζονται τα στοιχεία. Όταν θεσμοθετήθηκε ο πλειστηριασμός της σχεδόν αποκλειστικής εγγυοδοτικής αξίας (βλέπε ακίνητη περιουσία), προέκυψε η συζήτηση για την προστασία της πρώτης κατοικίας.
Όταν με παρέμβαση του κράτους δόθηκε το δικαίωμα της προστασίας μέσω των κρατικών εγγυήσεων, προέκυψαν οι κακοπληρωτές. Όταν ζητήθηκε να τιτλοποιηθεί το σύνολο των σε καθυστέρηση χορηγήσεων, μεταφέρθηκε πλήθος τραπεζικών υπαλλήλων σε «ανεξάρτητες εταιρείες» που θα αναλάβουν τη διαχείριση. Γιάννης κερνάει και Γιάννης πίνει…
Όταν προέκυψε ότι η αποτίμηση των εγγυήσεων θα γίνει από ανεξάρτητους εκτιμητές και υπήρξαν ενδείξεις ότι οι πλειστηριασμοί θα μειώσουν τις λογιστικές αποτιμήσεις, βάλαμε τους συμβολαιογράφους να απέχουν, επειδή δεν δέχονται να εισπράττουν τις απαιτήσεις του Δημοσίου από τη συναλλαγή. Χρωστάει ο οφειλέτης, έχει εγγύηση ακίνητο, εκπλειστηριάζεται η περιουσία του, εισπράττει το τίμημα η τράπεζα και μετά το Δημόσιο στέλνει τον πτωχό οφειλέτη στη φυλακή. Ωραίο δίκαιο.
Αγαπητοί φίλοι στην κυβέρνηση, η συμβουλή μας είναι μία. Αν αποδεχόμαστε ότι η κρίση φέρνει αναγκαστικά θεσμικές αλλαγές, τότε, πριν τις επιβάλλουμε, είναι σκόπιμο να προσέξουμε τη θέση των
κέντρων πίεσης. Είναι δεδομένο ότι στις μεταρρυθμίσεις τα lobbies υποχρεωτικά θα εκδηλωθούν αρνητικά. Είναι σκόπιμο λοιπόν οι παρεμβάσεις να εμπλέκουν αλλά και να δεσμεύουν την κεντρική εξουσία.
Για παράδειγμα, δεν μπορεί το υπουργείο Οικονομικών να μην αναλαμβάνει την ευθύνη να προσδιορίσει τις απαιτήσεις του πριν από τις συναλλαγές. Ούτε βέβαια η υπαιτιότητα του οφειλέτη να διαφοροποιείται μεταξύ ιδιωτών και Δημοσίου. Κάποιους τους πληρώνει και κάποιοι άλλοι τον στέλνουν φυλακή. Είναι αναγκαία προϋπόθεση η Ανεξάρτητη Αρχή Δημοσίων Εσόδων να προσδιορίζει τελεσίδικα και χωρίς αμφισβητήσεις τις απαιτήσεις του Δημοσίου. Παρεμβαίνοντας εξαρχής στον διακανονισμό της συμφωνίας πιστωτών. Εκτός και αν για όλα ευθύνεται ο πρωθυπουργός και οι υπόλοιποι λειτουργούν με δόλο.