Ν. Γ. Χαριτάκης: Κανόνες Δικαίου και Ανάπτυξη

Υπό
Ν. Γ. ΧΑΡΙΤΑΚΗ
Επ. καθηγητής ΕΚΠΑ,
Γραμμ. Αποκρατικοποιήσεων, ΔΣ ΤΑΝΕΟ

Οι κανόνες δικαίου και η ανάπτυξη είναι άρρηκτα συνδεδεμένοι θεμελιακοί στόχοι των συγχρόνων κοινωνιών. Είναι αδύνατο μία κοινωνία να καινοτομεί και να αναπτύσσεται οικονομικά χωρίς ισχυρές και εφαρμόσιμες νομοθετικές μεταρρυθμίσεις. Αν οι κοινωνίες δεν προσαρμόζουν το ισχύον νομικό τους πλαίσιο στις εξελίξεις, οπισθοδρομούν.

Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Δείκτη Απόδοσης της Δικαιοσύνης (World Justice Index) μεταξύ των 28 χωρών-μελών της ΕΕ είμαστε τέταρτοι από το τέλος. Καλύτεροι από Βουλγαρία, Κροατία, Ουγγαρία. Προς γνώση, ο δείκτης σταθμίζει τα εξής κριτήρια: Δύναμη της κυβερνητικής εξουσίας, έλλειψη διαφθοράς, ανοικτή διακυβέρνηση, προστασία βασικών δικαιωμάτων, ασφάλεια, επιβολή διοικητικών κανόνων, αστική δικαιοσύνη, ποινική δικαιοσύνη. Η κατάταξη δυστυχώς δεν μας τιμά.

Ας εξηγήσουμε λοιπόν πως τρία, κατ’ αρχήν άσχετα μεταξύ τους, νομικά θέματα, η Novartis, τα «κόκκινα» δάνεια και η πτωχευτική διαδικασία ανάταξης της ΔΕΗ, αναδεικνύουν εμφατικά τη σχέση Δικαιοσύνης – Ανάπτυξης.

Novartis: Ποιος ενέχεται όταν η πολιτική ηγεσία της ανεξάρτητης δικαιοσύνης θεωρεί ότι έχει το προνόμιο να διεκδικήσει πολιτικά οφέλη από τη χειραγώγηση της δικαιοσύνης; Διαφορετικά, μεταξύ πολιτικής ηγεσίας και δομής της δικαιοσύνης, ρωτάμε: Μπορεί να υπάρχει διαπραγμάτευση ως προς την ερμηνεία και την άσκηση των κανόνων δικαίου; Και επειδή για ορισμένους το θέμα μπορεί να είναι και λίγο θεωρητικό, ας το κάνουμε απλό. Μπορεί ο καθηγητής του πανεπιστημίου να δώσει πτυχίο στο δικό του παιδί χωρίς τις τυπικές διαδικασίες; Και επειδή ο καθηγητής μπορεί να γίνει και παραβατικός για χάρη του παιδιού του, μπορεί ο αρμόδιος υπουργός να ζητήσει κάτι ανάλογο για τον ψηφοφόρο του;

Τι συνεπάγεται για το παράδειγμά μας η συναλλαγή μεταξύ δικαστή και πολιτικής ηγεσίας; Μήπως ότι το θεμέλιο της δημοκρατίας (βλέπε ο σεβασμός στην ανεξαρτησία των εξουσιών) βιάζεται ή, καλύτερα, γίνεται αντικείμενο οικονομικής συναλλαγής; Με δεδομένο μάλιστα ότι ο όρος «οικονομική συναλλαγή» μεταφράζεται σε χρήμα και σε είδος, η ζωή συνεχίζεται, μιας και για όλα υπάρχει μία τιμή. Το ενδιαφέρον θα ήταν να νομιμοποιηθεί η συναλλαγή και μάλιστα να επιβληθεί και ΦΠΑ.

Ο υπουργός Δικαιοσύνης, ως εκπρόσωπος συγκεκριμένης ομάδας ενόχων, διαμεσολαβεί με την ανεξάρτητη δικαιοσύνη. Με το αζημίωτο πάντοτε. Αν μάλιστα επιτρέψουμε όχι μόνο στη δικαιοσύνη αλλά και στην εκτελεστική εξουσία, από τον υπουργό μέχρι τον τελευταίο υπάλληλο, να ερμηνεύουν και να επιβάλλουν εκτελεστικούς κανόνες ανάλογα με τα προσωπικά τους συμφέροντα, η κοινωνία, αυτόματα, από δημοκρατική μετατρέπεται σε αυταρχική.

Το συγκεκριμένο υποθετικό γεγονός επηρεάζει αρνητικά την ανάπτυξη καθώς η δημιουργία και η καινοτομία στην παραγωγή δεν συνδέεται με εκείνο που την παράγει αλλά με εκείνο που προσδιορίζει την κατανομή του αποτελέσματος. Η προσπάθεια των φυσικών παραγωγών επικεντρώνεται στη διανομή των κερδών τους, όχι με τους μετόχους, αλλά με τον διαχειριστή των κανόνων δικαίου. Και επειδή κανείς δεν χορηγεί κάτι που του ανήκει, διά της βίας, δεν είναι δυνατόν να υπάρξει ανάπτυξη σε μία χώρα που η δικαστική εξουσία συναλλάσσεται με την εκτελεστική για να προσδιορίσει την κατανομή των κερδών.

«Κόκκινα» δάνεια και πτώχευση: Πότε ένας οφειλέτης είναι φτωχός; Όταν οι οφειλές του, σύννομα και όχι καθ’ υπέρβαση των νομίμως υπολογιζόμενων, δεν ικανοποιούνται από την περιουσία του και τις μελλοντικές του απαιτήσεις (βλέπε κάθε μορφή εισοδημάτων και κερδών σε παρούσα αξία). Επειδή μάλιστα μέρος των εισοδημάτων σε παρούσα αξία πρέπει να αφαιρεθεί για να επιβιώσει ο οφειλέτης ή για να επιβιώσει η επιχείρηση, τα ποσά είναι εύκολα μετρήσιμα.

Αν, τώρα, δεν φτάνουν οι εξασφαλίσεις ή η υπολειμματική αξία των οφειλών δεν είναι εισπράξιμη από τους πιστωτές, η περιουσία είτε ρευστοποιείται είτε αναπροσαρμόζεται στο ασφαλές επίπεδο. Η δουλεία και οι ποινικές ευθύνες για δόλο στη διαχείριση έτσι κι αλλιώς δεν εξυπηρετούν την οικονομία, γιατί, αν υπάρχουν, αναγκαστικά ένα τμήμα της παραγωγής παραμένει ανενεργό.

Και όμως η απλή αυτή λογική δεν εφαρμόζεται. Ο έλληνας νομοθέτης, χωρίς λογική, επιβάλλει δουλεία είτε στην άσκηση του δικαιώματος του φτωχού είτε στις ευθύνες του πιστωτή από πιθανή καταγγελία διακανονισμού. Το βάρος της υπολειμματικής αξίας δεν διαγράφεται και εσαεί ο φτωχός και αδύναμος αδυνατεί να ενταχθεί εκ νέου στην παραγωγική διαδικασία (δεύτερη ευκαιρία). Ο φτωχός ποινικοποιείται στο ελληνικό δίκαιο αυστηρότερα και από τον εγκληματία που έχει εκτίσει την ποινή του. Η ζωή συνεχίζεται με σχολάζουσες περιουσίες, με δεσμευμένους λογαριασμούς, με διοικήσεις και υπαλλήλους που απειλείται η προσωπική τους ακεραιότητα και περιουσία και με την οικονομία να ψάχνει λύσεις στα «κόκκινα» δάνεια και στις ποινικές ευθύνες των πολιτών της από μια αδικαιολόγητη αντιμετώπιση της αποτυχίας.

Και όμως η λύση είναι απλή. Η πτώχευση και για τα δύο αντισυμβαλλόμενα μέρη είναι στιγμιαία και δεν δημιουργεί δίκαιο – ευθύνες καμίας μορφής για όσους συμμετέχουν στη διαδικασία μετά την πτώχευση. Επειδή στον σύγχρονο καπιταλισμό τα πάντα μισθώνονται, ο χρήστης δεν μπορεί να ενέχεται εσαεί για κάτι που έχει ρυθμιστεί αναγκαστικά με την πτωχευτική διαδικασία.

Η διαρκής και όχι στιγμιαία νομική α­ντιμετώπιση της πτώχευσης στη χώρα μας, και μάλιστα με κανόνες ποινικού δικαίου, είτε των φυσικών είτε των νομικών προσώπων, επηρεάζει απόλυτα την ανάπτυξη. Οι ΗΠΑ έχουν σύγχρονο σύστημα πτώχευσης και μετά την κρίση ανέκαμψαν ταχύτατα, ενώ η Ευρώπη ακόμη προβληματίζεται. Αντιληφθήκαμε, δυστυχώς αργά, ότι όταν οι κανόνες δικαίου δεν είναι σύγχρονοι, απαιτείται «ηράκλεια» μεταρρυθμιστική προσπάθεια για να επανέρθουμε σε αναπτυξιακή πορεία.

Παραγωγική και κεφαλαιακή ανάταξη της ΔΕΗ: Πολλοί μηχανικοί και εργαζόμενοι στη ΔΕΗ υποστηρίζουν ότι η εταιρεία δεν έχει πτωχεύσει. Λάθος, αφού με την υπάρχουσα δομή δεν μπορεί να ανταγωνιστεί στην αγορά. Τι μας εμποδίζει να παρέμβουμε αναπτυξιακά; Η νομική ερμηνεία της αγγλικής φράσης «public co» (δημόσια εταιρεία). Όταν ένας Άγγλος ακούει για δημόσια εταιρεία (public co), αντιλαμβάνεται εταιρεία εισηγμένη στο χρηματιστήριο. Με κριτήρια μεγιστοποίησης κέρδους, με ελευθερία στη διαχείριση, με εξωτερικούς ελέγχους και γενικά διαφανείς και ελέγξιμες διαδικασίες. Τα στελέχη τα ελέγχει το ΔΣ και το ΔΣ τo ελέγχει η ΓΣ των μετόχων. Ανατροπή των ενεργειών ή κάλυψη των ευθυνών από άλλους, πλην της ΓΣ, δεν υφίσταται.

Στην Ελλάδα, όταν διαβάζουμε «δημόσια επιχείρηση» (ΔΕΚΟ), εννοούμε κρατική επιχείρηση (π.χ. ΔΕΗ). Τι συνεπάγεται η αλλαγή του ορισμού από δημόσια σε κρατική; Σύμφωνα με την ισχύουσα νομική πρακτική, για τα λάθη της ηγεσίας ή της διοίκησης των εισηγμένων επιχειρήσεων ευθύνονται το ΔΣ και οι μέτοχοι, ενώ αν η εταιρεία είναι κρατική, ευθύνεται η πολιτική ηγεσία που την επιβλέπει. Και ακόμη καλύτερα, δεν ενέχεται ο μέτοχος, π.χ., ο ΥΠΟΙΚ, που συμμετείχε στη ΓΣ και απήλλαξε το ΔΣ, αλλά ο επιβλέπων υπουργός. Η κοινή ευθύνη των μετόχων εξαφανίζεται και μετατρέπεται σε ευθύνη των πολιτικά υπευθύνων και των φορολογουμένων.

Στη λαϊκή συνείδηση υπάρχει μία ψευδαίσθηση. Θεωρείται δηλαδή ότι ένας φιλελεύθερος δεν αποδέχεται τη συμμετοχή του κράτους στο κεφάλαιο γιατί συγκριτικά με την ιδιωτική επιχειρηματικότητα και ιδιοκτησία καταλήγει σε χειρότερα παραγωγικά αποτελέσματα. Η αλήθεια όμως είναι ότι ένας φιλελεύθερος δεν αντιδρά στη συμμετοχή του κράτους στην ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής, αλλά στην προνομιακή μεταχείριση των κρατικών επιχειρήσεων έναντι των ιδιωτικών.

Στον αγώνα δρόμου της παραγωγής, ο φιλελεύθερος θεωρεί πρέπει να νικά ότι ο παραγωγικά αποτελεσματικότερος και όχι ο νομικά προστατευόμενος. Δεν μπορεί η διαφοροποίηση στη νομική και εκτελεστική διαχείριση μεταξύ ιδιωτικής και κρατικής επιχείρησης να αποτελεί στοιχείο στρέβλωσης του ανταγωνισμού. Δεν μπορεί ο ιδιώτης διαχειριστής να πληρώνει τα σφάλματά του με την προσωπική του περιουσία, και μάλιστα εσαεί, έστω και φτωχός, και ο κρατικός να στέλνει χωρίς ευθύνες το μάρμαρο στον φορολογούμενο. Ίδια μέτρα και ίδια σταθμά στη νομική λογική των επιχειρήσεων και ανάπτυξη μέσω ανταγωνισμού, με διαφάνεια και αμεροληψία για όλους.