Εθνική Λυρική Σκηνή: “Η υπνοβάτις” του Βιντσέντζο Μπελλίνι

September 23, 2019 στις κατηγορίες MUSIC-CINE NEWS,

Μια από τις δημοφιλέστερες όπερες του Μπελλίνι, η Υπνοβάτις επιστρέφει στην Εθνική Λυρική Σκηνή μετά από 40 χρόνια και ανοίγει τη σεζόν 2019/20 με μια παραγωγή υψηλής αισθητικής, σε μουσική διεύθυνση Φιλίπ Ωγκέν και σκηνοθεσία Μάρκο Αρτούρο Μαρέλλι.

Πρόκειται για μια ιστορική συμπαραγωγή της Κρατικής Όπερας της Βιέννης και της Βασιλικής Όπερας του Λονδίνου, η οποία θεωρείται μια από τις πιο ενδιαφέρουσες αναγνώσεις πάνω στο αριστούργημα του Μπελλίνι και έχει παρουσιαστεί, μετά τη Βιέννη και το Λονδίνο, στο Παρίσι και τη Βαρκελώνη.

> Η παραγωγή υλοποιείται με τη στήριξη της Δωρεάς του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος (ΙΣΝ) για την ενίσχυση της καλλιτεχνικής εξωστρέφειας της Εθνικής Λυρικής Σκηνής

Στην Υπνοβάτιδα, ο Μπελλίνι συνέθεσε μουσική μοναδικής ποίησης. Η όπερα ανέβηκε για πρώτη φορά στο Μιλάνο το 1831, σημειώνοντας τεράστια επιτυχία από την πρώτη στιγμή. Οι εκστατικές μελωδίες ανείπωτης ευαισθησίας και εκφραστικής λιτότητας αποδίδουν εξίσου την αγνότητα της κεντρικής ηρωίδας όσο και τον χαρακτήρα του φυσικού τοπίου στο οποίο διαδραματίζεται η ιστορία.

H Υπνοβάτις αποτελεί μια ειδυλλιακή εικόνα αθωότητας και ευαισθησίας, μοναδική στην ιστορία του λυρικού θεάτρου. Η δε Αμίνα εξακολουθεί να είναι μια από τις πλέον συγκινητικές ηρωίδες της ιταλικής όπερας του 19ου αιώνα. Ειδικότερα η τελευταία της σκηνή συγκαταλέγεται στις πιο τρυφερές και ευαίσθητες του ρεπερτορίου.

Στην όπερα αυτή αποκρυσταλλώθηκε οριστικά το ώριμο ύφος του Μπελλίνι. Πρόκειται για την αποθέωση της τρυφερής, ονειρικής αλλά εξίσου ειλικρινούς και ανυπόκριτης μελωδίας, της εκφραστικής απαγγελίας και της δεξιοτεχνικής γραφής απαλλαγμένης από τον ηδονισμό ενός Ροσσίνι.

Το έργο

Η υπόθεση της όπερας διαδραματίζεται στις ελβετικές Άλπεις και αφορά τον έρωτα ανάμεσα στη χωριατοπούλα Αμίνα και τον αγαπημένο της Ελβίνο. Ο γάμος τους κινδυνεύει να ακυρωθεί την τελευταία στιγμή: η Αμίνα υπνοβατεί και έρχεται σε δύσκολη θέση φέρνοντας επίσης τους γεμάτους προκαταλήψεις συντοπίτες της σε αμηχανία. Αφού λυθεί το μυστήριο της υπνοβασίας και δοθούν οι απαραίτητες εξηγήσεις, η υπόθεση έχει αίσιο τέλος.

Όπως οι «σκηνές τρέλας» έτσι και οι «σκηνές υπνοβασίας» έδιναν την ευκαιρία στους συνθέτες να διερευνήσουν τα όρια ανάμεσα στην πραγματικότητα και τον φανταστικό κόσμο. Στους εκάστοτε χαρακτήρες παρέχεται μια πειστική πρόφαση προκειμένου να περάσουν από τη μία στην άλλη κατάσταση. Στην περίπτωση της Υπνοβάτιδος, η επιστροφή της πρωταγωνίστριας στην πραγματικότητα επέτρεψε στους Ρομάνι και Μπελλίνι να δώσουν στην όπερά τους το ευτυχές τέλος που επιθυμούσαν.

Ο συνθέτης έγραψε το έργο για μια από τις διασημότερες τραγουδίστριες της εποχής του, την Τζουντίττα Πάστα, για την οποία συνέθεσε επίσης τη Νόρμα. Μετά από μια μακρά περίοδο όπου ερμηνευτές και λυρικά θέατρα είχαν λησμονήσει την Υπνοβάτιδα, η αναβίωση της όπερας του Μπελλίνι για την Κάλλας το 1955 στη Σκάλα του Μιλάνου σε σκηνοθεσία του Λουκίνο Βισκόντι υπήρξε αποκαλυπτική. Με την Κάλλας οι μελωδίες της Αμίνας απέκτησαν και πάλι ειλικρινή έκφραση, ενώ μέσα από την ευγένεια του τραγουδιού αναδείχθηκε η ευθραυστότητα και η αθωότητα του χαρακτήρα. Ο δε Βισκόντι, ντύνοντας την πρωταγωνίστριά του αλλά και τις χορωδούς που την πλαισίωναν με λευκά φορέματα μπαλέτου, ξαναέδωσε στο θέαμα την ονειρική ατμόσφαιρα των καταβολών του.

Ο διακεκριμένος σκηνοθέτης της όπερας Μάρκο Αρτούρο Μαρέλλι εμπνεύστηκε για τη σκηνοθεσία της Υπνοβάτιδος από το μνημειώδες αριστούργημα του Τόμας Μαν Το μαγικό βουνό, στο οποίο περιγράφεται ένας κόσμος όπου ο χρόνος μοιάζει να έχει παγώσει. Έτσι επιλέγει να μεταφέρει τη δράση του έργου σε ένα πανδοχείο ή σανατόριο στις ελβετικές Άλπεις, θεωρώντας ότι ανταποκρίνεται απολύτως στη μουσική του Μπελλίνι, με τις μαλακές του μελωδίες, στις οποίες συναντώνται το όνειρο με την πραγματικότητα.

Ο σκηνοθέτης σημειώνει: «Στα τραγικά έργα του ιταλικού μελοδράματος του δεκάτου ενάτου αιώνα περιλαμβάνονται συχνά σκηνές παραφροσύνης. Οι ηρωίδες περιθωριοποιούνται λόγω των κοινωνικών περιορισμών, εγκλωβίζονται σε αδιέξοδες συγκρούσεις και καταλήγουν στον παραλογισμό. Όμως, από την πρώτη κιόλας ματιά, η υπνοβάτις Αμίνα δεν φαίνεται να ανήκει σε μία από αυτές… Ο τόπος της πλοκής –οι ελβετικές Άλπεις– διατηρήθηκε, όμως η ιστορία εκτυλίσσεται σε ένα είδος ξενοδοχείου, ή καλύτερα σε ένα σανατόριο. Ένας τόπος, όπως ακριβώς περιγράφεται από τον Τόμας Μαν στο Μαγικό βουνό: εκεί, η έννοια του χρόνου είναι διαφορετική, “το παρόν επεκτείνεται”. Αυτό αισθάνομαι κι εγώ όταν ακούω την ουράνια μουσική του Μπελλίνι».

Ο Μαρέλλι, ο οποίος μεγάλωσε και σπούδασε στη Ζυρίχη, έκανε το ντεμπούτο του ως σκηνοθέτης της όπερας με τον Μαγικό αυλό στη Λαϊκή Όπερα της Βιέννης, ενώ αμέσως μετά σκηνοθέτησε με μεγάλη επιτυχία πολλές παραγωγές όπερας στην Κρατική Όπερα της Βιέννης, από την οποία του απονεμήθηκε ο τίτλος του «Επίτιμου Μέλους» το 2010. Σκηνοθεσίες του έχουν παρουσιαστεί σε Παρίσι, Λονδίνο, Τόκυο, Στοκχόλμη, Ελσίνκι, Κοπεγχάγη, Τορόντο, Ζυρίχη, Αμβούργο, Μαδρίτη, Βαρκελώνη, Φρανκφούρτη, Στρασβούργο κ.α.

Την παραγωγή θα διευθύνει ο διακεκριμένος αρχιμουσικός Φιλίπ Ωγκέν, έως πρότινος μουσικός διευθυντής της Κρατικής Όπερας της Ουάσινγκτον, ο οποίος κατά τη σεζόν 2019/20 θα είναι «φιλοξενούμενος καλλιτέχνης» της Εθνικής Λυρικής Σκηνής. Σπούδασε στη Βιέννη και τη Φλωρεντία και έχει διευθύνει σε μερικές από τις σημαντικότερες όπερες Ευρώπης και Αμερικής, σε Βιέννη, Μιλάνο, Νέα Υόρκη, Λονδίνο, αλλά και σε κορυφαία φεστιβάλ, όπως το Φεστιβάλ του Ζάλτσμπουργκ.

Η εξαιρετική διανομή στηρίζεται αποκλειστικά σε διαπρεπείς Έλληνες μονωδούς της Εθνικής Λυρικής Σκηνής. Στον ρόλο της Αμίνας θα κάνουν το ντεμπούτο τους οι διακεκριμένες υψίφωνοι της ΕΛΣ Χριστίνα Πουλίτση και Βασιλική Καραγιάννη, ενώ σε αυτόν του Ελβίνο οι τενόροι Γιάννης Χριστόπουλος και Βασίλης Καβάγιας. Τον Ροντόλφο θα ερμηνεύσουν οι Τάσος Αποστόλου και Χριστόφορος Σταμπόγλης, ενώ τη Λίζα η Μαρία Μητσοπούλου και η Μαριλένα Στριφτόμπολα.

Η Υπνοβάτις με μια ματιά

Ο συνθέτης

Ο Βιντσέντζο Μπελλίνι γεννήθηκε στην Κατάνια της Σικελίας στις 3 Νοεμβρίου 1801. Μελέτησε μουσική πλάι στον συνθέτη Νικκολό Τσινγκαρέλλι στο Ωδείο του Σαν Σεμπαστιάνο στη Nάπολη. Ήδη από τα σπουδαστικά του έργα ήταν εμφανές το χάρισμα να αναπτύσσει σε διάρκεια μια μελωδία, στοιχείο που θα χαρακτήριζε όλο το δημιουργικό του έργο. Εντυπωσιασμένος, ο ιμπρεσάριος Ντομένικο Μπαρμπάια του παράγγειλε μια όπερα για το περίφημο Θέατρο Σαν Κάρλο της Νάπολης και, μετά την επιτυχία της, του ανέθεσε μια δεύτερη για τη Σκάλα του Μιλάνου. Ήταν ο Πειρατής (1827), έργο που απομακρυνόταν από την περίτεχνη γραφή του Τζοακίνο Ροσσίνι –τότε της μόδας– και άνοιγε το κεφάλαιο του ιταλικού Ρομαντισμού. Οι επόμενες όπερες, Τσαΐρα (1829), Καπουλέτοι και Μοντέκκοι (1830), Η υπνοβάτις (1831) και Νόρμα (1831), ανέδειξαν τον Μπελλίνι ως έναν από τους σημαντικότερους συνθέτες της εποχής, με σαφή προσωπική γλώσσα. Ακολούθησαν τα έργα Μπεατρίτσε ντι Τέντα (1833) και Οι πουριτανοί (1835), που παρουσιάστηκαν με μεγάλη επιτυχία τον Ιανουάριο του 1835 στο Παρίσι. Λίγους μήνες αργότερα ο συνθέτης πέθανε από δυσεντερία, σε ηλικία μόλις 34 ετών.

Μελόδραμα σε δύο πράξεις, η Υπνοβάτις βασίζεται σε ποιητικό κείμενο του Φελίτσε Ρομάνι (1788-1865) εμπνευσμένο από μπαλέτο με τίτλο Η υπνοβάτις ή η άφιξη ενός νέου άρχοντα, που είχε παρουσιαστεί στο Παρίσι το 1827 σε χορογραφία του Ζαν-Πιερ Ωμέρ, μουσική του Λουί-Ζοζέφ-Φερντινάν Ερόλ και υπόθεση του Εζέν Σκριμπ. Υλικό αντλήθηκε επίσης από το βοντβίλ των Φρανσουά-Βικτόρ-Αρμάν ντ’ Αρτουά και Ζαν-Ανρί Ντυπάν με τίτλο Η υπνοβάτις χωριατοπούλα ή Οι δυο μνηστές (1819).

Πρεμιέρες

H Υπνοβάτις ανέβηκε για πρώτη φορά στο θέατρο Κάρκανο του Μιλάνου στις 6 Μαρτίου 1831 με βασικούς πρωταγωνιστές την υψίφωνο Τζουντίττα Πάστα και τον τενόρο Τζοβάννι Μπαττίστα Ρουμπίνι.
Στην Αθήνα η όπερα περιλήφθηκε ήδη στην πρώτη καλλιτεχνική περίοδο του Θεάτρου Αθηνών, όπου παραστάθηκε τον Ιούνιο του 1840 με πρωταγωνίστρια τη Ρίτα Μπάσσο και τον Πιέτρο ντε Τσουκκάτο ως Ελβίνο.
Από την Εθνική Λυρική Σκηνή η Υπνοβάτις ανέβηκε για πρώτη φορά στο Θέατρο Ολύμπια στις 27 Μαρτίου 1970 με πρωταγωνιστές τη Βάσω Παπαντωνίου και τον Ούγκο Μπενέλλι. Τον ρόλο του κόμη Ροντόλφο ερμήνευε ο Νίκος Ζαχαρίου, η σκηνοθεσία ήταν του Τζουζέππε ντε Τομάζι και η μουσική διεύθυνση του Βύρωνα Κολάση.

Σύνοψη του πρωτοτύπου

Α΄ ΠΡΑΞΗ

Σκηνή 1η. Σε ένα χωριό των Άλπεων. Όλο το χωριό ετοιμάζεται για ένα χαρμόσυνο γεγονός, τον γάμο της Αμίνας με τον αγαπημένο της Ελβίνο. Μονάχα η Λίζα, η ιδιοκτήτρια του πανδοχείου, είναι δυστυχισμένη, καθώς τρέφει κι εκείνη αισθήματα για τον Ελβίνο. Μα κι ο Αλέσσιο δεν χαίρεται, αφού η Λίζα τον απορρίπτει. Η Αμίνα είναι ορφανή. Την έχει υιοθετήσει η Τερέζα, ιδιοκτήτρια του νερόμυλου, η οποία την έχει μεγαλώσει σαν κόρη της. Γεμάτη ευγνωμοσύνη σε αυτή τη σημαντική στιγμή της ζωής της η Αμίνα την ευχαριστεί για όσα της προσέφερε. Φτάνει ο Ελβίνο μαζί με τον συμβολαιογράφο. Προσφέρει στην αγαπημένη του όλα του τα υπάρχοντα. Εκείνη μονάχα την καρδιά της. «Η καρδιά είναι τα πάντα», αποκρίνεται ο Ελβίνο. Στο χωριό έρχεται ένας άγνωστος άνδρας. Είναι αρκετά αργά για να φτάσει στον προορισμό του. Έτσι, η Λίζα του προτείνει να διανυκτερεύσει στο πανδοχείο της κι εκείνος δέχεται. Οι χωρικοί ξαφνιάζονται συνειδητοποιώντας ότι ο ξένος γνωρίζει καλά τα μέρη τους. Καθώς πέφτει το σκοτάδι τον προειδοποιούν για το φάντασμα του χωριού που εμφανίζεται τα βράδια. Εκείνος δεν πιστεύει σε φαντάσματα και είναι περίεργος να δει τι εννοούν. Στο μεταξύ, ο Ελβίνο εκφράζει τη ζήλια του καθώς ο ξένος είναι ιδιαίτερα ευγενής και φιλικός με την Αμίνα.

Σκηνή 2η. Στο πανδοχείο. Η Λίζα σπεύδει στο δωμάτιο του ξένου με την πρόφαση να δει εάν έχει τακτοποιηθεί καλά. Τον ενημερώνει ότι η ταυτότητά του έχει αποκαλυφθεί: το χωριό γνωρίζει ότι είναι ο κόμης Ροντόλφο, γιος του άρχοντα του κάστρου που δεν ζει πια. Θεωρούσαν ότι είχε χαθεί, μα τώρα που επέστρεψε οι χωρικοί έρχονται να τον υποδεχτούν όπως του αρμόζει. Η Λίζα κολακεύεται όταν ο κόμης αρχίζει να τη φλερτάρει, αλλά καθώς ακούει τους συντοπίτες της να πλησιάζουν πανικοβάλλεται. Στη βιασύνη της να φύγει από το δωμάτιο, δεν παρατηρεί ότι το μαντίλι της πέφτει. Τότε εμφανίζεται η υπνοβάτισσα. Ο Ροντόλφο αναγνωρίζει αμέσως στο πρόσωπό της την Αμίνα και στιγμιαία σκέφτεται ότι θα μπορούσε να εκμεταλλευτεί την κατάστασή της. Όμως, σταματά αναλογιζόμενος την αθωότητά της. Ακούγοντας τους χωρικούς να πλησιάζουν συνειδητοποιεί την κατάσταση και δεν του μένει άλλη λύση από το να φύγει από το παράθυρο. Όταν μπαίνει ο κόσμος στο δωμάτιο, βλέπει την Αμίνα ξαπλωμένη στον καναπέ. Ο Ελβίνο την κατηγορεί για απιστία και ακυρώνει τον γάμο. Μονάχα η Τερέζα πιστεύει στην αθωότητα της θετής της κόρης.

Β΄ ΠΡΑΞΗ

Σκηνή 1η. Οι χωρικοί προστρέχουν στον κόμη και του ζητούν να τους βεβαιώσει την αθωότητα της Αμίνας. Το ίδιο σκέπτονται να κάνουν επίσης η Αμίνα με την Τερέζα. Μονάχα ο Ελβίνο είναι δυστυχής και δεν μπορεί να πιστέψει ότι η αγαπημένη του είναι αθώα, ακόμα και όταν όλο το χωριό τον ενημερώνει πως ο κόμης τον διαβεβαιώνει γι’ αυτό. Της παίρνει πίσω το δαχτυλίδι των αρραβώνων που της έδωσε.

Σκηνή 2η. Στο κέντρο του χωριού ο Ελβίνο δηλώνει ότι θα παντρευτεί τη Λίζα και μάλιστα ευθύς αμέσως. Φτάνει ο Ροντόλφο, ο οποίος επιμένει ότι η Αμίνα είναι αθώα, αφού στο δωμάτιό του δεν ήρθε ξύπνια αλλά υπνοβατούσα. Ο Ελβίνο αρνείται να το πιστέψει. Μαθαίνοντας για τον επικείμενο γάμο η Τερέζα επιτίθεται στη Λίζα που αποκρίνεται πως εκείνη δεν την έχουν βρει ποτέ μόνη σε δωμάτιο άνδρα. Τότε η Τερέζα της δείχνει το μαντίλι που της είχε πέσει στο δωμάτιο του κόμη, ο οποίος δεν θέλει να σχολιάσει το γεγονός. Εμφανίζεται η Αμίνα, που από την κούραση των γεγονότων είχε πέσει να κοιμηθεί. Υπνοβατώντας περνά πάνω από την ιδιαίτερα ασταθή γέφυρα του νερόμυλου. Όλο το χωριό παρακολουθεί με κομμένη την ανάσα. Ο Ροντόλφο λέει πως στην κατάστασή της είναι επικίνδυνο να την ξυπνήσουν. Υπνοβατώντας, η Αμίνα αναπολεί την αγάπη της για τον Ελβίνο και είναι ιδιαίτερα θλιμμένη με την απόρριψή του. Όμως καθώς φτάνει στο άλλο άκρο της γέφυρας την περιμένει ο αγαπημένος της. Ο Ελβίνο της περνά ξανά το δαχτυλίδι στο δάχτυλο κι εκείνη ξυπνά κατάπληκτη με όσα έχουν συμβεί. Η περιπέτειά της έχει αίσιο τέλος.

ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ

Μουσική διεύθυνση Φιλίπ Ωγκέν
Σκηνοθεσία, σκηνικά, φωτισμοί Μάρκο Αρτούρο Μαρέλλι
Κοστούμια Ντάγκμαρ Νήφιντ
Διεύθυνση χορωδίας Αγαθάγγελος Γεωργακάτος
Μια συμπαραγωγή της Κρατικής Όπερας της Βιέννης και της Βασιλικής Όπερας του Λονδίνου (2000/01)