Χρ. Χαλαζιάς: Ρήξη Φιλικής Εταιρείας με τους κοτζαμπάσηδες
Του
ΧΡΗΣΤΟΥ Η. ΧΑΛΑΖΙΑ
Η Φιλική Εταιρεία υιοθέτησε την αντίληψη που είχε εμφανιστεί και διαδοθεί προς τα τέλη του 18ου αιώνα, ως αποτέλεσμα της προχωρημένης αποσύνθεσης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, της ανόδου των απελευθερωτικών κινημάτων και της επίδρασης των ιδεών του Διαφωτισμού, και δυνάμωσε στις αρχές του 19ου αιώνα, σύμφωνα με την οποία ο ελληνικός λαός για την απελευθέρωσή του μπορεί και πρέπει να στηριχθεί στις δικές του δυνάμεις και όχι όπως πίστευαν οι κοτζαμπάσηδες και οι Φαναριώτες, που περίμεναν μοιρολατρικά να τους προσφέρουν οι ξένες δυνάμεις την ελευθερία. Φυσικά, αυτό δεν σημαίνει ότι η Φιλική Εταιρεία δεν θα αξιοποιούσε τη βοήθεια κάποιας άλλης δύναμης εναντίον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, προς όφελος του αγώνα του ελληνικού λαού.
Η Φιλική Εταιρεία σωστά είδε και τόνισε τον απελευθερωτικό χαρακτήρα της προετοιμαζόμενης Επανάστασης, συνεχίζοντας την ιδέα του Ρήγα Βελεστινλή, που πρόβαλε την ανάγκη του κοινού αγώνα για συντονισμένο αγώνα των βαλκανικών λαών. Και αν δεν επιτεύχθηκε ο πλήρης συντονισμός, αυτό οφείλεται κυρίως στο γεγονός ότι οι λαοί των Βαλκανίων βρίσκονταν σε διαφορετικά στάδια κοινωνικοοικονομικής ανάπτυξης.
Η Φιλική Εταιρεία, οργανώνοντας τον αγώνα των βαλκανικών λαών εναντίον του κοινού εχθρού, δεν μπορούσε παρά να δει και να αντιμετωπίσει τα εθνικά ζητήματα που θα προέκυπταν με την απελευθέρωση, με βάση την αρχή της ισότητας των δικαιωμάτων των λαών με τις αρχές της Γαλλικής Επανάστασης. Προς αυτήν την κατεύθυνση, χρήσιμος οδηγός στάθηκε η πολιτική κληρονομιά του Ρήγα. Απ’ αυτή την άποψη, πολύτιμη μαρτυρία αποτελούν οι προκηρύξεις του Αλέξανδρου Υψηλάντη στις 22 και 24 Φεβρουαρίου 1821 και, κυρίως, μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα προκήρυξη του Γενικού Επιτρόπου της Αρχής προς τους Δάκες με ημερομηνία 10 Απριλίου 1821, σημεία της οποίας παραθέτω παρακάτω:
«Η ανώτατη εξουσία της δακικής επαρχίας να εμπιστεύεται εις χείρας ενός εντόπιου και ουδέποτε ξένου.
Η δικαστική δύναμις να είναι ανεξάρτητος από τας δύο άλλας, την νομοθετικήν και την εκτελεστικήν. Οι επίτροποι του Έθνους να εκλέγονται από όλας τας κλάσεις των πολιτών.
Να συστηθώσι σχολεία της αλληλοδιδακτικής μεθόδου και κατά ταύτην να διδάσκονται τα τέκνα όλων των πολιτών.
Τοιαύτη είναι η ιδιαίτερα μου γνώμη. Ο πατριωτισμός, η πολυπειρία και η των τοπικών πραγμάτων γνώσης σας ας αναπλήρωση, προσθέση και αφαιρέση όσα κρίνει αρμοδιότερα εις τας διαθέσεις, επιθυμίας, ήθη και έθιμα του έθνους».
Με την προκήρυξη αυτή ο Αλέξανδρος Υψηλάντης προβάλει το πρότυπο, ενός δημοκρατικού κοινοβουλευτικού κράτους, πρότυπο που πρόβαλε και προσπάθησε να εφαρμόσει στην Ελλάδα και ο πληρεξούσιος του Γενικού Επιτρόπου της Αρχής Δημήτριος Υψηλάντης αμέσως μετά τις πρώτες νίκες της Επανάστασης του 1821, όταν μετά τη σύγκρουση στα Δερβενάκια ζήτησε τη διάλυση της Πελοποννησιακής Γερουσίας των κοτζαμπάσηδων και δεσποτάδων και την εκλογή Βουλής από τον λαό, που θα έπρεπε να πάρει στα χέρια της τόσο την πολιτική όσο και την πολεμική ηγεσία. Οι κοτζαμπάσηδες αντέδρασαν. Έπειτα από τη σύγκρουση στη Ζαράχωβα έγινε συμβιβασμός και διατηρήθηκε η Πελοποννησιακή Γερουσία, η οποία για να ηρεμήσει την αγανάκτηση των αγωνιστών και του λαού και να κερδίσει χρόνο δέχθηκε να συνεργαστεί με τον πληρεξούσιο του Γενικού Επιτρόπου της Αρχής, αρχιστράτηγο Δημήτρη Υψηλάντη.
Όταν τον Οκτώβριο του 1821 ο Δημήτρης Υψηλάντης κάλεσε τον λαό να στείλει αντιπροσώπους του στην Εθνική Συνέλευση. Οι κοτζαμπάσηδες έστειλαν δικούς τους οπαδούς για να τους υποστηρίξουν. Στις 22 Δεκεμβρίου 1821 άρχισαν οι εργασίες στην Εθνοσυνέλευση της Επιδαύρου, οι ολιγαρχικοί που επικράτησαν επιτέθηκαν κατά του Δημήτρη Υψηλάντη και πέτυχαν την κατάργηση του αξιώματος του αρχιστρατήγου που κατείχε ο ίδιος και ο αρχηγός του Μοριά Θόδωρος Κολοκοτρώνης. Ταυτόχρονα πέτυχαν να αντικατασταθεί το σύμβολο της Φιλικής Εταιρείας, που ήταν ο φοίνικας. Από δω και μπρος η Φιλική Εταιρεία παύει να λειτουργεί ως ενιαίο καθοδηγητικό κέντρο και η Επανάσταση μπαίνει σε αργό, βασανιστικό δρόμο ανάπτυξης.
Η ηγεσία της Φιλικής Εταιρείας είδε και επισήμανε τον μεγάλο κίνδυνο που διέτρεχε ο ελληνικός εμπορικός στόλος, η ελληνική εμπορική ναυτιλία από την Αγγλία και κάλεσε τους πλοιάρχους να επαγρυπνούν για να αποτρέψουν τη θανάσιμη απειλή. Ο Γενικός Επίτροπος της Αρχής, σε εγκύκλιό του με ημερομηνία 8 Σεπτεμβρίου, έγραψε: «Γενναίοι πλοίαρχοι της Ελλάδας! Αλλ’ ενώ της Ευρώπης όλης αι φιλάνθρωποι διοικήσεις, όσαι θεωρούσι την άθικτον ιερότητα των εθνικών δικαιωμάτων ως την μόνην βάσιν της ευδαιμονίας παντός έθνους, μας δίδουσι καθημερινώς σημεία προφανέστατα της μεγάλης των χαράς διά τας προόδους της πατρίδος μας, η Αγγλία, η φιλοδέσποτος εκείνη και μισάνθρωπος, η εις τον ανώτατον βαθμόν φίλαυτος δύναμις, αγωνίζεται με παντοίους τρόπους, όχι μόνο να βάλη εμπόδια αλλά και εντελή εξολοθρευμόν να μας επιφέρη…
Αυτή όταν είδε αναζωογονούμενον το εμπόριον των Γραικών, επρόβαλεν εις την Υψηλήν Βουλήν, ότι ο δαυλός εκείνος τον οποίον όλα τα έθνη ενόμιζαν σβησμένον και καταπαραχωμένον εις την στάκτην, ήρχισε να αναδίδη σπινθήρας λαμπρούς κ’ επαπειλούντας πυρκαϊάν μεγάλη. Ας μην υποφέρωμεν, ω θαλασσοπόροι Γραικοί, να γίνωμεν κατανάλωμα της αχορταγίας του αγγλικού δεσποτισμού… αλλ’ ας πάρωμεν τα αναγκαία μέτρα διά να αποκρούσωμεν τον επαπειλούντα ημάς κίνδυνον και να αποπνίξωμεν τους ολέθριους της Αγγλίας σκοπούς εις αυτήν των την γένεσιν» (Ιωάννης Φιλήμων).
Για το πρόβλημα της γης η ηγεσία της Φιλικής Εταιρείας, όπως προκύπτει από τη μελέτη των ντοκουμέντων της Εταιρείας, δεν είχε επεξεργαστεί κανένα πρόγραμμα. Ωστόσο ο Αλέξανδρος Υψηλάντης είχε σκεφθεί να προβεί στην κατάργηση των τιμαριωτικών προνομίων των αρχόντων της Μολδοβλαχίας, όμως με την παρέμβαση του Ρίζου υπαναχώρησε. Όμως την κατάργηση των προνομίων εκτός των αρχόντων «ουδόλως την ηνείχετο ο ιερατικός πλείστης ωσαύτως εξασκών ηθικήν και υλικήν επιρροήν επί του τόπου. Τι άλλο άρα η προκύψουσα ένωσις αρχόντων και κλήρου ηπείλει η αυτήν την φανεράν αντεπανάστασιν του τόπου κατά της μόλις αρχομένης επαναστάσεως των Ελλήνων: Αυτός του Ρίζου τας εν λόγους παρατηρήσεις παρεδέχθη ο Αλέξανδρος Υψηλάντης, προτιμήσας υπό σκέψιν ωριμοτέραν εκ των δύο κοινόν το μη χείρον».
Ο ρόλος των κοτζαμπάσηδων δεν ήταν αυτό που απαιτούσε η εποχή. Αυτοί προσπαθούσαν πρώτα να διασφαλίσουν τα προνόμιά τους και στη συνέχεια να βοηθήσουν το έργο της Φιλικής Εταιρείας, ίσως να ήθελαν να αναλάβουν ακόμη και την Επανάσταση. Ο ελληνικός λαός όμως δεν δίστασε και προχώρησε στην υλοποίηση της Επανάστασης για την απελευθέρωσή του από τον οθωμανικό ζυγό.