Κρατική Ορχήστρα Αθηνών: Ο ελεύθερος άνθρωπος

February 24, 2019 στις κατηγορίες MUSIC-CINE NEWS,

Παρασκευή 01.03.2019 | 20:30
Κρατική Ορχήστρα Αθηνών
Αίθουσα Χ. Λαμπράκης

Η συνομιλία γραφής και μουσικής. Η ελευθερία της λευκής σελίδας που επιτρέπει στη γραφή να πετάξει στον ουρανό αλλά και να καταβυθιστεί στις πιο επίπονες, σκοτεινές, βαθιά εσωτερικές υπαρξιακές διαδρομές. Η συναυλία της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών Ο ελεύθερος άνθρωπος μιλά για υπερβάσεις. Της λογοτεχνίας και της μουσικής. Σε μια βραδιά που ανοίγει με Το Ταξίδι του Ιωνάθαν, παραγγελία της Ορχήστρας στον πολυβραβευμένο συνθέτη Χρίστο Παπαγεωργίου. Έργο για ορχήστρα κινηματογραφικών διαστάσεων εμπνευσμένο από τη γνωστή νουβέλα του Ρίτσαρντ Μπαχ που περιγράφει τις πτήσεις προς την τελειότητα του ομώνυμου – ευπώλητου – γλάρου. Ακολουθεί, το κορυφαίο Κοντσέρτο για βιολί και ορχήστρα σε ρε μείζονα του Γιοχάνες Μπραμς, μία από τις εμβληματικότερες συνθέσεις του ύστερου Ρομαντισμού με σολίστ τον ραγδαία ανερχόμενο Τσέχο βιολονίστα Γιαν Μράτσεκ. Το ταξίδι προς την αναζήτηση νοήματος στη ζωή και την ύπαρξη ολοκληρώνεται με το Έτσι μίλησε ο Ζαρατούστρα του Ρίχαρντ Στράους, σύνθεση που αποτυπώνει τον θαυμασμό του ρομαντικού συνθέτη για τη νιτσεϊκή σκέψη και την ιδέα του Υπερανθρώπου. Στο πόντιουμ ο διαπρεπής αρχιμουσικός, τέως Καλλιτεχνικός Διευθυντής της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών, Βασίλης Χριστόπουλος.

Με την ευγενική υποστήριξη της Πρεσβείας της Τσεχίας στην Αθήνα

Το σχόλιο του σολίστ

“Η πρόσκληση της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών είναι μεγάλη τιμή και είμαι πραγματικά ευτυχισμένος που θα ερμηνεύσω το αγαπημένο μου “Κοντσέρτο για βιολί και Ορχήστρα” του Μπραμς με την καταπληκτική αυτή Ορχήστρα στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών. Ανυπομονώ όχι μόνο για τη συνεργασία μου με την Κρατική Ορχήστρα Αθηνών αλλά και για την εκ νέου συνάντησή μου με το υπέροχο κοινό της χώρας σας. Κάθε φορά είναι απολαυστική εμπειρία για εμένα.”

Το σχόλιο του μαέστρου

“Είμαι πολύ χαρούμενος που επιστρέφω στο πόντιουμ της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών, μετά από τρία χρόνια. Ανυπομονώ να ξανασυναντήσω τους μουσικούς και να παρουσιάσουμε στο αθηναϊκό κοινό ένα πρόγραμμα που συνδυάζει δύο από τα πιο εμβληματικά έργα του ύστερου γερμανικού Ρομαντισμού με τη συναρπαστική α’ εκτέλεση του συμφωνικού ποιήματος “Το ταξίδι του Ιωνάθαν” του Χρίστου Παπαγεωργίου, σε παραγγελία της Ορχήστρας.”

Ο Χρίστος Παπαγεωργίου για “Το ταξίδι του Ιωνάθαν”

Ποτέ δεν σου δίνεται η δυνατότητα μιας ευχής χωρίς ταυτόχρονα να σου δίνεται και η δυνατότητα να πραγματοποιήσεις αυτή την ευχή!…Πρέπει να δουλέψεις για αυτό παραταύτα …»
Ρίτσαρντ Μπαχ συγγραφέας του «Γλάρου Ιωνάθαν Λίβινγκστον»

«Αν δεν έχω προλάβει να πραγματοποιήσω το σκοπό μου σε αυτή τη ζωή, πιστεύω ότι ο Θεός οφείλει να μου δώσει ένα άλλο σώμα…»
Χέρμπερτ φον Κάραγιαν

Σε αυτές τις δύο προτάσεις συνοψίζεται το νόημα που δίνω μετά από όλα αυτά τα χρόνια γνωριμίας με αυτή την ιστορία, που λόγω της απλότητάς της λειτούργησε μέσα μου σαν παραβολή του Ιησού, άμεσα, αβίαστα και καταλυτικά.

Η ιστορία αυτή με συνοδεύει από τον Μάιο του 1985 που τυχαία αγόρασα το βιβλίο και εφέτος, με αφορμή την παραγγελία του Καλλιτεχνικού Διευθυντή της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών Μαέστρου Στέφανου Τσιαλή, έγινε μουσική. Εδώ και αρκετά χρόνια σχεδίαζα να το γράψω. Για αυτό θεώρησα αμέσως ότι ο γλάρος Πρόνοια είχε φροντίσει, όταν ο μαέστρος κύριος Τσιαλής μου πρότεινε κάτι παρόμοιο και μάλιστα με ιδανικές συνθήκες μουσικών συντελεστών: μιας Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών σε πλήρη Στραουσσική – κινηματογραφική ανάπτυξη με τους κορυφάιους σολίστες της και τον σπουδαίο Βασίλη Χριστόπουλο στο πόντιουμ, κάτι που θέλησα να εκμεταλλευτώ στο έπακρο.Τον ευχαριστώ εκ βαθέων για την πίστη του και για τις στιγμές ευτυχίας που μου χάρισε αυτή του η πρόταση.
Γράφτηκε ως βαθειά ανάγκη απότισης φόρου τιμής αντάξιου της ομορφιάς, της αισιοδοξίας, της παρηγοριάς, της ανθρωπιάς, της δύναμης και του γενναιόδωρου ορίζοντα που μου άνοιξε,από την εφηβεία μου μέχρι σήμερα αυτή η ιστορία. Συγκέντρωσα, ανασύροντας από το φυλάκιο συνειδητού και υποσυνείδητου, όσες μουσικές αντιπροσωπεύουν μέσα μου αυτή την περίοδο την ανάταση, την υπέρβαση, τον πόνο και τη λύτρωση, το αίσθημα της χαράς και της περιπέτειας, της έκστασης, της παρηγορίας και τις έδεσα όσο πιο σφιχτά μπορούσα πάνω στη ραχοκοκαλιά της αφήγησης της ιστορίας. Για όσους από τους ακροατές έχουν παιγνιώδη και εξερευνητική διάθεση μουσικής παρακολούθησης ίσως να έχει ενδιαφέρον να αναφέρω τις εξής διακριτές μουσικές ενότητες του έργου:
Ο κόσμος των γλάρων- Ο Ιωνάθαν- Το σμήνος- Πτώση και νέα Απογείωση του Ιωνάθαν- Ασκήσεις πτήσεως – Καταρρίπτοντας το όριο της ταχύτητας- Φθόνος/ Δίκη/Εξορία- Μοναξία- Φώτιση- Έξοδος (προς τον Παράδεισο) και τελικός αποχαιρετισμός στο σμήνος.
Αν ήταν κάτι που θα ήθελα να πω ως επίλογο είναι κάτι που μοιάζει -παραδόξως γιατί δεν είμαστε καθόλου ίδιοι – με αυτό που ζητούσε ο Ιωνάθαν προς το τέλος του βιβλίου: παρόλες τις πιθανές αστοχίες μου, να έχω κάποια στιγμή καταφέρει να μετάφερω την σχεδόν αφόρητη μέχρι δακρύων συγκίνηση που νιώθω μέχρι τώρα ακόμα διαβάζοντας το βιβλίο όσο και συνθέτοντας τη μουσική αυτή.

Είναι αφιερωμένο στην πιανίστα Τζένια Μανουσάκη, έναν άλλο ακούραστο γλάρο Ιωνάθαν της ζωής μου.

Για την ιστορία

Κοντσέρτο για βιολί και ορχήστρα σε ρε μείζονα, έργο 77

1.Allegro ma non troppo
2.Adagio
3.Allegro giocoso, ma non troppo vivace

Ο βιολονίστας Γιόζεφ Γιόαχιμ και ο Γιοχάνες Μπραμς συνδέθηκαν με στενούς δεσμούς φιλίας από την πρώτη τους κιόλας γνωριμία το Μάιο του 1853. Και οι δύο ήταν πολύ νέοι, αλλά ο πρώτος ήταν ήδη διάσημος ως ο πιο υποσχόμενος και ανερχόμενος βιολονίστας της εποχής του, ενώ ο δεύτερος ήταν ακόμα μάλλον άγνωστος. Με κοινή την αγάπη τους για τη μουσική οι δύο νέοι ήρθαν κοντά, μοιραζόμενοι σκέψεις, όνειρα και εμπειρίες. Χάρη στον Γιόαχιμ μάλιστα ο Μπραμς γνώρισε τον Ρόμπερτ και την Κλάρα Σούμαν, συνάντηση που έμελλε να αλλάξει τη ζωή του, αφού ο Σούμαν με την ιδιότητά του ως κριτικού παρουσίασε τον νεαρό συνθέτη με θερμά λόγια στο κοινό, ενώ στο πρόσωπο της Κλάρα ο Brahms βρήκε μία αγαπημένη φίλη, θαυμάστρια και συνάδελφο, αν όχι και πολλά περισσότερα.

Είκοσι πέντε χρόνια μετά ο Μπραμς ήταν πλέον ένας απόλυτα καταξιωμένος συνθέτης έχοντας ήδη συνθέσει ανάμεσα σε πολλά άλλα δύο συμφωνίες και το πρώτο κοντσέρτο για πιάνο. Η επιφυλακτικότητά του να καταπιαστεί με μεγάλες φόρμες, στις οποίες είχε μεγαλουργήσει πριν από εκείνον ο Μπετόβεν, είχε προ πολλού αρθεί. Έτσι, το καλοκαίρι του 1878, κατά την παραμονή του στο ειδυλλιακό χωριό Pörtschach της νότιας Αυστρίας, ο Μπραμς ξεκίνησε τα σχέδια για ένα κοντσέρτο για βιολί ως φόρο τιμής στον επιστήθιο φίλο του. Τον Αύγουστο έστειλε στον Γιόαχιμ το μέρος του βιολιού ζητώντας τις παρατηρήσεις του, αν και τελικά υιοθέτησε μόνο ένα μέρος τους. Ο αρχικός σχεδιασμός προέβλεπε το κοντσέρτο να έχει τέσσερα μέρη, αλλά για άγνωστους λόγους ο συνθέτης άλλαξε γνώμη στην πορεία. Η πρεμιέρα του κοντσέρτου δόθηκε την πρωτοχρονιά του 1879 στη Λειψία με σολίστα τον Γιόαχιμ υπό τη διεύθυνση του Μπραμς. Ο έντονα συμφωνικός χαρακτήρας του έργου και η μεγάλη του διάρκεια ξένισαν τον τότε μουσικό κόσμο, που από ένα κοντσέρτο περίμενε κάτι πιο ευσύνοπτο και άμεσα «πυροτεχνηματικό». Ο Χανς φον Μπύλοβ σχολίασε χαρακτηριστικά πως ο Μπραμς είχε γράψει ένα κοντσέρτο όχι για βιολί αλλά εναντίον του βιολιού. Όμως σύντομα -και με τη συμβολή του Γιόαχιμ, που επέμενε να το παρουσιάζει συχνά- το κοντσέρτο καθιερώθηκε ως σταθμός στην φιλολογία του βιολιού, εφάμιλλο του σπουδαίου κοντσέρτου για βιολί του Μπετόβεν.

Το πρώτο μέρος είναι γραμμένο σε κλασική φόρμα σονάτας κοντσέρτου. Ο μελωδικός πλούτος είναι τεράστιος, γεγονός που συνειρμικά θυμίζει την δήλωση του Μπραμς, πως οι μελωδίες στο χωριό που έμενε, όταν ξεκινούσε το κοντσέρτο, ήταν τόσο άφθονες, που κανείς «έπρεπε να προσέχει να μην πέσει πάνω τους»! Αξιοσημείωτο επίσης είναι το ότι ο Μπραμς δεν έγραψε δική του καντέντσα· αυτό είναι το τελευταίο μεγάλο κοντσέρτο στην ιστορία, όπου συμβαίνει κάτι τέτοιο (ήδη ο Μπετόβεν είχε ξεκινήσει να γράφει τις δικές του καντέντσες). Το δεύτερο μέρος ανοίγει με μία από τις πιο γοητευτικές μελωδίες του συνθέτη, που εμπιστεύεται στο όμποε. Ωστόσο, σύντομα το βιολί αναλαμβάνει τον πρωταγωνιστικό ρόλο σε ένα ξεχείλισμα μελωδικότητας, που πρυτανεύει καθ’ όλη τη διάρκεια του δεύτερου μέρους. Το φινάλε είναι ένα ροντό φωτεινό, ζωηρό, ασκίαστα εύθυμο και πνευματώδες. Το πνεύμα της μουσικής σε ορισμένα σημεία παραπέμπει στην τσιγγάνικη μουσική, πιθανότατα προς τιμήν του ουγγρικής καταγωγής Γιόαχιμ.

ΡΙΧΑΡΝΤ ΣΤΡΑΟΥΣ (1864 – 1949)
Έτσι μίλησε ο Ζαρατούστρα, έργο 30

1.Εισαγωγή (Ανατολή του ηλίου)
2.Για τους οραματιστές του άλλου κόσμου
3.Για την μεγάλη επιθυμία
4.Για τις χαρές και για τα πάθη
5.Το τραγούδι του τάφου
6.Για την επιστήμη
7.Ο αναρρωνύων
8.Το τραγούδι του χορού
9.Το τραγούδι του υπνοβάτη

Από το 1883 ως το 1885 ο μεγάλος Γερμανός φιλόσοφος και ποιητής Φρήντριχ Νίτσε εξέδωσε διαδοχικά τα τέσσερα μέρη του «Έτσι μίλησε ο Ζαρατούστρα». Στο πρόσωπο του αρχαίου Πέρση προφήτη Ζωροάστρη ο Νίτσε πρόβαλε έναν κήρυκα των δικών του ανατρεπτικών ιδεών για την υπέρβαση του Ανθρώπου, τον «θάνατο του Θεού» (και της ηθικής που η πίστη σε Αυτόν συνεπάγεται) και την γλαφυρή ποιητική σύλληψη της Αιώνιας Επιστροφής. Ο υπότιτλος του έργου («ένα βιβλίο για όλους και για κανέναν») αποδείχτηκε προφητικός: το έργο στην αρχή μετά βίας μπόρεσε να εκδοθεί και φάνηκε πως δεν θα απευθυνόταν «σε κανέναν», αλλά με το πέρασμα του χρόνου αγαπήθηκε και θαυμάστηκε, τόσο για το περιεχόμενο των σκέψεων όσο και για τον ποιητικό του οίστρο, όσο λίγα βιβλία από το παγκόσμιο κοινό.

Ο μεγάλος Γερμανός συνθέτης του ύστερου Ρομαντισμού, Ρίχαρντ Στράους, συνέθεσε το ομώνυμο συμφωνικό του ποίημα το 1896 και διηύθυνε ο ίδιος την πρεμιέρα του στις 27 Νοεμβρίου της ίδιας χρονιάς στην Φρανκφούρτη. Της λαμπρής και διάσημης εισαγωγής έπονται οκτώ μέρη, που ακούγονται χωρίς διακοπή και φέρουν τίτλους από ισάριθμα κεφάλαια του βιβλίου. Το γεγονός αυτό ώθησε πολλούς στο να επιχειρήσουν μία αντιπαραβολή των αποσπασμάτων του νιτσεϊκού κειμένου με την αντίστοιχη μουσική του Στράους αναζητώντας παραλληλισμούς. Μάταια όμως· οι πραγματικοί στόχοι της μουσικής ήταν άλλοι και τους ανέλυσε ο ίδιος ο συνθέτης με σαφήνεια: «Δεν είχα την πρόθεση να γράψω φιλοσοφική μουσική ή να απεικονίσω στην μουσική το μεγάλο έργο του Νίτσε. Ήθελα να εκφράσω με μουσικό τρόπο την ιδέα της εξέλιξης του ανθρωπίνου είδους από τις καταβολές του και μέσα από τις διάφορες φάσεις της θρησκευτικής και επιστημονικής του εξέλιξης μέχρι την νιτσεϊκή ιδέα του Υπεράνθρωπου. Όλο το συμφωνικό ποίημα είναι ο δικός μου φόρος τιμής στην ιδιοφυία του Νίτσε, η οποία βρήκε την μεγαλύτερή της πραγμάτωση στο Έτσι μίλησε ο Ζαρατούστρα».

Ιδωμένο υπό αυτό το πρίσμα, το συμφωνικό ποίημα εκφράζει με ολοζώντανα ηχοχρώματα και πληθωρικότατη συμφωνική γραφή μία επίπονη εσωτερική πορεία, που ξεκινά με την αυγή της ανθρώπινης συνείδησης (Εισαγωγή). Στο δεύτερο μέρος του έργου τα κόρνα παρουσιάζουν μία φράση από τον ύμνο του Γρηγοριανού Μέλους Credo in unum deum (πιστεύω σε έναν Θεό)· η τρυφερή μουσική εκφράζει την (κατά τον Νίτσε ψευδή) μεταφυσική παρηγοριά που προσφέρει η εκκλησία στους πιστούς. Εκρηκτικές ορχηστρικές χειρονομίες παραπέμπουν στη βίωση των ανθρώπινων παθών, ενώ αργότερα μία περίτεχνη φούγκα αναφέρεται στην ανάπτυξη της επιστήμης. Η αναζήτηση της αλήθειας ακολουθείται από την αναζήτηση της ομορφιάς, η οποία εκπροσωπείται από έναν σαγηνευτικό χορό σε στυλ βιεννέζικου βαλς με πρωταγωνιστή το πρώτο βιολί. Η μουσική καταλήγει με μία αινιγματική αντιπαράθεση δύο τονικοτήτων, της ντο μείζονας και της σι μείζονας, που φέρονται να συμβολίζουν την Φύση και τον Άνθρωπο αντίστοιχα. Η αιώρηση ανάμεσά τους είναι μουσικά αμφίσημη – σε πλήρη αντιπαράθεση με τις θριαμβευτικές καταληκτικές εξαγγελίες-προφητείες του νιτσεϊκού Ζαρατούστρα.