Μουσική από για τη Βρετανία

Το πρόγραμμα με μια ματιά

Ο Δημήτρης Παπαδημητρίου για την “Παιδική Σταυροφορία”

Η «παραγγελία» αυτή από την Κ.Ο.Α. με θέμα τον Πόλεμο και την Ειρήνη νομίζω ότι βρίσκει στο ποίημα αυτό του Μπέρτολτ Μπρεχτ μιαν απόλυτη θεματική εκπλήρωση. Ο Μπρεχτ μένει με αυτό το ποίημα πιστός στα αληθινά ζητήματα που οδήγησαν την ανθρώπινη ιστορία στις τραγωδίες των πολέμων, ζητήματα αιώνια. Δεν είναι τυχαίο ότι διατήρησε τον ίδιο τίτλο (Kinderkreuzzug) με αυτόν της Παιδικής Σταυροφορίας του 1220 μΧ., όπου χιλιάδες παιδιά ξεκίνησαν από την Γερμανία και την Γαλλία προς τους Αγίους Τόπους. Και κατέληξαν στον θάνατο ή τα σκλαβοπάζαρα. Η επικαιρότητα του πολέμου παραμένει δυστυχώς αιώνια, όσο και οι λόγοι που τον παράγουν. Ωστόσο άλλη μια φρικαλέα μετάπλασή του είναι και η μετανάστευση που σήμερα είναι αναμφίβολα η κύρια κοινωνική ηθική και ιδεολογική μας πρόκληση. Μετανάστευση λόγω πολέμων αλλά και αντί πολέμων.

Μουσική και ποιητική φόρμα ταυτίζονται, είναι η φόρμα τής μπαλάντας. Ο Μπρεχτ ενδιαφερόταν για την αμεσότητα μεταφοράς των νοημάτων του και στους πιο απλούς και απαίδευτους ακροατές-αναγνώστες του. Και η αμεσότητα αυτή μόνο κέρδος παρέχει στο κάθε έργο, όταν το μεταφερόμενο περιεχόμενο είναι σπουδαίο και σαφές. Προσπάθησα να διατηρήσω τίς αρχές του Μπρεχτ στο τραγούδι αυτό, το οποίο θα ονόμαζα συνεπώς «Συμφωνική Μπαλάντα». Χρησιμοποίησα τίς μουσικές αναφορές και τα μουσικά κλισέ ως ειρωνικές «παγίδες» – και μάλιστα σε απόλυτες αντιπαραθέσεις με τις συναισθηματικές τους ανατροπές. Το Θέατρο και το Ελληνικό Τραγούδι στηριγμένα στην πανίσχυρη μετάφραση του Γιώργου Κοροπούλη, μεταφέρονται και αυτά ως αναφορές στην μουσική γλώσσα αλλά και στην ερμηνευτική αποστολή των δύο σολίστ μας, της Μυρσίνης Μαργαρίτη και του Χάρη Ανδριανού.

Ο Μπρεχτ, ένας αιρετικός στοχαστής και ειρηνιστής μάς παρέχει σήμερα σαν δώρο έναν τρόπο σκέψης ελεύθερο και ανυπότακτο . Αυτόν τον τρόπο σκέψης κρατώ, αληθινό εργαλείο, σε μια εποχή όπου η ετικετοποίηση εύκολα μπορεί να τον καταργήσει ή να τον αποθεώσει. Και παρόλο που σαφώς αυτό το προέβλεψε μέσα στο ίδιο του το έργο, δεν το απέφυγε ολοκληρωτικά. Ασήμαντη λεπτομέρεια: Το μουσικό έργο ξεκίνησε -όντως- να γράφεται την Πρωτοχρονιά 2019 και ολοκληρώθηκε στις 12/1. Και αυτό έγινε τυχαία, έτσι, για να γίνει τριπλή αυτή η συγκυρία.

Για την ιστορία

ΓΟΥΙΛΙΑΜ ΓΟΥΟΛΤΟΝ (1902 – 1983)
Κοντσέρτο για βιόλα και ορχήστρα

1. Andante comodo
2. Vivo, con molto preciso
3. Allegro moderato

Οι πρώτες μουσικές σπουδές του Γουίλιαμ Γουόλτον στην Οξφόρδη τέλειωσαν άδοξα το 1918 και έμειναν ημιτελείς. Ωστόσο, ζώντας για πολλά χρόνια κοντά στην ευγενή και εύπορη οικογένεια των Σίτγουελ (ως προστατευόμενος της) ο Γουόλτον είχε την ευκαιρία να εμβαθύνει στα έργα των μεγάλων συνθετών και να σχετιστεί με σημαντικές μουσικές προσωπικότητες της εποχής του. Το 1928 ο μεγάλος Άγγλος αρχιμουσικός Σερ Τόμας Μπήτσαμ πρότεινε στον νεαρό ακόμα Γουόλτον να συνθέσει ένα κοντσέρτο για τον συμπατριώτη του και κορυφαίο διεθνώς βιρτουόζο της βιόλας Λίονελ Τέρτις. Ο συνθέτης δέχτηκε την πρόκληση αλλά το αποτέλεσμα της δουλειάς του δεν ικανοποίησε τον Τέρτις. Αντίθετα, ο Πάουλ Χίντεμιτ ήταν εξαρχής θετικός απέναντι στο έργο και έτσι υπέγραψε ως σολίστ την πρώτη του εκτέλεση στις 3 Οκτωβρίου 1929 στο Queen’s Hall του Λονδίνου υπό τη διεύθυνση του συνθέτη. Το 1961 ο τελειομανής Γουόλτον προέβη σε αναθεώρηση του κοντσέρτου ελαφραίνοντας την ενορχήστρωση, τροποποιώντας συνοδευτικά σχήματα και επιταχύνοντας το τέμπο του δεύτερου μέρους.

Το πρώτο μέρος ανοίγει με ένα λυρικό θέμα στη βιόλα, αμφιταλαντευόμενο αρμονικά μεταξύ μείζονας και ελάσσονας τονικότητας. Ένα δεύτερο θέμα εκτίθεται και πάλι από τη βιόλα, πιο αγωνιώδες και σκοτεινό. Στο θεματικό αυτό υλικό διαφαίνονται οι δύο κύριες επιρροές του συνθέτη: η τζαζ και η παλιά αγγλική μουσική της Αναγέννησης και του Μπαρόκ. Η ανάπτυξη κλιμακώνεται με έντονη χρήση των χάλκινων πνευστών, ενώ στην επανέκθεση το κύριο θέμα παρουσιάζεται από το φλάουτο και το κλαρινέτο υπό την αντιστικτική συμπλήρωση της βιόλας. Το δεύτερο μέρος είναι ένα ενεργητικότατο σκέρτσο με σχεδόν αδιάλειπτη κινητικότητα στη δεξιοτεχνική σολιστική γραμμή· συχνές αλλαγές στο μέτρο και τονισμοί σε απρόσμενα σημεία μεγιστοποιούν την ένταση. Το φινάλε βασίζεται σε δύο μελωδικές γραμμές, εκ των οποίων η πρώτη παρουσιάζεται από το φαγκότο, ενώ η δεύτερη από τη βιόλα. Κορυφαία στιγμή του μέρους είναι μία περίτεχνη φούγκα, που περιλαμβάνει αναφορές στα θέματα του μέρους. Το κοντσέρτο κλείνει με μία επιλογική ενότητα, στην οποία ο σολίστ επαναφέρει τη βασική μελωδία από το πρώτο μέρος. Η αρχική ταλάντευση μεταξύ μείζονας και ελάσσονας κυριαρχεί μέχρι τα τελευταία μέτρα, που προσφέρουν ένα στοχαστικό κλείσιμο.

ΦΕΛΙΞ ΜΕΝΤΕΛΣΟΝ (1809 – 1847)
Συμφωνία αρ.3 σε λα ελάσσονα, έργο 56, «Σκωτική»

1. Andante con moto – Allegro un poco agitato –
2. Vivace non troppo –
3. Adagio –
4. Allegro vivacissimo – Allegro maestoso assai

Το πρώτο από τα πολλά ταξίδια του Μέντελσον στη Βρετανία πραγματοποιήθηκε το 1829. Στα μέσα Ιουλίου επισκέφθηκε τη Σκωτία, έναν τόπο που στη σκέψη του ήταν συνδεδεμένος με τη Μαρία Στιούαρτ, καθώς και με τα μυθιστορήματα και τα ποιήματα του Σερ Γουόλτερ Σκοτ. Για την επίσκεψή του στο βασιλικό παλάτι Χόλυρουντ στο Εδιμβούργο έγραψε σε επιστολή του: «Όταν πήρε να σουρουπώνει, επισκεφτήκαμε το παλάτι, όπου η Μαρία [Στιούαρτ] έζησε και αγάπησε… Το παρεκκλήσι κοντά του δεν έχει πια στέγη, κισσοί και χλόη φυτρώνουν ολόγυρα, και στον κατεστραμμένο βωμό η Μαρία είχε στεφθεί Βασίλισσα της Σκωτίας. Όλα γύρω είναι διαλυμένα και μουχλιασμένα, ανοιχτά στον καθαρό ουρανό. Πιστεύω πως εκεί σήμερα βρήκα την αρχή της Σκωτικής Συμφωνίας μου».

Το Νοέμβριο του 1930 ο Μέντελσον ταξίδεψε στη Ρώμη, όπου έκανε κάποια πρώτα σχέδια για τη Συμφωνία, αλλά ουσιαστικά η σύνθεσή της έγινε αρκετά αργότερα, το 1841, για να ολοκληρωθεί τον Ιανουάριο του 1842. Η συμφωνία αφιερώθηκε στη βασίλισσα Βικτωρία και εκτελέστηκε για πρώτη φορά στις 3 Μαρτίου 1842 στη Λειψία υπό τη διεύθυνση του συνθέτη. Αν και είναι η τελευταία συμφωνία του Μέντελσον, φέρεται ως τρίτη στον κατάλογο των συμφωνιών του, λόγω της σειράς με την οποία εκδόθηκε.

Ο όρος «Σκωτική» σε καμία περίπτωση δεν σημαίνει ότι ο συνθέτης στη συμφωνία χρησιμοποίησε θεματικό υλικό σκωτσέζικης προέλευσης· απεναντίας, απεχθανόταν τους ήχους της παραδοσιακής μουσικής της Σκωτίας. Αργότερα ο Μέντελσον διευκρίνισε με σαφήνεια την πραγματική έμπνευση για τη συμφωνία του: «Σε εικόνες, ερείπια και φυσικά τοπία ανακαλύπτω τη μουσική». Πράγματι, η συμφωνία είναι ένα μακρύ ηχητικό οδοιπορικό, ένα έργο που αποτυπώνει το γκρίζο, μελαγχολικό και συχνά άγριο τοπίο της σκωτσέζικης γης και τα ποικίλα συναισθήματα που αυτό αναδύει.

Ενδιαφέρον δομικό στοιχείο αποτελεί το γεγονός ότι τα επιμέρους μέρη της Συμφωνίας ακούγονται χωρίς ουσιαστική διακοπή, παρά μόνο με ένα ελάχιστο κενό. Η πρακτική αυτή δεν είναι γενικά άγνωστη στο σύνολο των έργων του Μέντελσον, ο οποίος ήθελε με αυτό τον τρόπο να αποφύγει τυχόν χειροκροτήματα ανάμεσα στα μέρη του έργου και βέβαια να προσδώσει σε αυτό μεγαλύτερη ενότητα. Αυτή η αίσθηση ενότητας υπηρετείται επιπλέον από την ίδια την υφή των θεμάτων της Συμφωνίας, τα οποία παρουσιάζουν μεγάλη ομοιογένεια και συνάφεια. Ωστόσο, καμία επανάληψη δεν πραγματώνεται χωρίς κάποια μορφή ευφάνταστης παραλλαγής είτε αρμονικής, είτε μελωδικής είτε -κυρίως- ενορχηστρωτικής.