Κρατική Ορχήστρα Αθηνών: Εναρκτήρια συναυλία – Ο Σκαλκώτας και οι σύγχρονοί του

Μέγαρο Μουσικής Αθηνών
Αίθουσα Χ. Λαμπράκης
5/10/2018, 20:30

Ήταν γνωστός για το ήθος, τη σεμνότητα, την πρωτοποριακή γραφή του.

Ο λόγος για το εξέχον μέλος της Ορχήστρας μας, Νίκο Σκαλκώτα, από το θάνατο του οποίου συμπληρώνονται, το 2019, 70 χρόνια. Ο σπουδαίος αυτός συνθέτης εμπλούτισε την ιστορία μας, κατά τα -από όλες τις απόψεις- σκοτεινά χρόνια της Κατοχής. Από την πλευρά μας, ως μέλη της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών, επιθυμούμε να τον τιμήσουμε με όλες μας τις δυνάμεις. Έτσι, ανοίγουμε τις συμφωνικές μας συναυλίες με τον θεματικό Κύκλο “Ο Σκαλκώτας και οι σύγχρονοί του”, όπου κυρίως ερμηνεύουμε δικά του έργα πλάι σε αυτά συγκαιρινών του, εκπροσώπων στην πλειοψηφία της B’ Σχολής της Βιέννης.
Σε αυτή την πρώτη συναυλία, αναμετριόμαστε με συνθέσεις που εκφράζουν ευρύτερες αναζητήσεις, όπως η δραματική “Πασακάλια για Ορχήστρα, έργο 1” του Άντον Βέμπερν, που προηγείται της “Κλασικής Συμφωνίας” του Σκαλκώτα, την οποία ο ίδιος είχε αφιερώσει “Στη μουσική τελειότητα που χαρακτηρίζει μια κλασική συμφωνία”.
Η βραδιά κορυφώνεται με το “Κοντσέρτο για βιολοντσέλο και ορχήστρα σε σι ελάσσονα, έργο 104” του Αντονίν Ντβόρζακ, ένα από τα κορυφαία έργα για βιολοντσέλο, στο οποίο η Κρατική Ορχήστρα Αθηνών θα συμπράξει με τον παγκοσμίου φήμης τσελίστα Νταβίντ Γκερινγκάς, στην πρώτη του εμφάνιση στη χώρα μας.
Διευθύνει ο Καλλιτεχνικός Διευθυντής της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών, Στέφανος Τσιαλής.

Το σχόλιο του μαέστρου:

” Έχουμε ένα διαμάντι στην Ελλάδα, τον Νίκο Σκαλκώτα, τον οποίο δεν έχουμε τιμήσει όπως και όσο του αξίζει. Αισθάνομαι ότι είναι χρέος μας απέναντι όχι μόνο στον μέγιστο Έλληνα συνθέτη αλλά και στον επιφανέστερο συνάδελφο. Είμαστε απίστευτα τυχεροί που θα συμπράξουμε με τον Νταβίντ Γκερινγκάς, έναν τσελίστα παγκόσμιου βεληνεκούς, ο οποίος έρχεται για πρώτη φορά στη χώρα μας.”

Για την ιστορία

ΑΝΤΟΝ ΒΕΜΠΕΡΝ (1883 – 1945)
Πασακάλια για ορχήστρα, έργο 1

Παρότι η μαθητεία του Αυστριακού συνθέτη Άντον Βέμπερν με τον Σαίνμπεργκ διήρκεσε μόνο τέσσερα χρόνια (1904-1908), τα χρόνια αυτά σφράγισαν τη σκέψη και την αισθητική του ταλαντούχου μαθητή, που έμελλε να εξελιχθεί σε έναν από τους κυριότερους εκπροσώπους του μουσικού μοντερνισμού στο πρώτο μισό του 20^ου αιώνα.
Η Πασακάλια γράφτηκε το 1908 και είναι ουσιαστικά ένα έργο με το οποίο ο Βέμπερν έκλεινε τον κύκλο της μαθητείας του και «συστηνόταν» ως αυτόνομος δημιουργός στο κοινό. Έχοντας αφενός μελετήσει σε βάθος την παλιά μουσική (το 1906 ολοκλήρωσε τη διδακτορική του διατριβή στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης πάνω στον μεγάλο Φλαμανδό συνθέτη της Αναγέννησης Χάινριχ Ισαάκ) και αφετέρου έμφυτη τάση προς τον διαυγή φορμαλισμό, ο Βέμπερν αξιοποίησε στο έργο του μία παλιά φόρμα της ευρωπαϊκής μουσικής, την πασακάλια (Passacaglia) που συνίσταται σε μία σειρά παραλλαγών βασισμένων πάνω σε ένα διαρκώς επαναλαμβανόμενο μουσικό μοτίβο.
Στη συγκεκριμένη πασακάλια το λιτότατο θέμα (στη ρε ελάσσονα) εκτίθεται στα πρώτα οκτώ μέτρα από τα έγχορδα με pizzicato και ακολουθείται από 23 παραλλαγές και μία εκτενή coda. Όπως είναι αναμενόμενο, στο έργο εκδηλώνονται οι επιδράσεις του συνθέτη, είτε από τη μουσική του Βάγκνερ και του πρώιμου Σαίνμπεργκ (ως προς την έντονα χρωματική διάθεση), του Μάλερ (στη λεπταίσθητη ενορχήστρωση) αλλά και του Μπραμς, που είχε επίσης αξιοποιήσει με μοναδική δημιουργικότητα τη φόρμα της passacaglia στο φινάλε της Τέταρτης Συμφωνίας του. Όμως φαίνονται εξίσου έντονα ορισμένες χαρακτηριστικές αρετές του Βέμπερν (που φυσικά εξελίχθηκαν στην πορεία της ζωής του), όπως η οικονομία των εκφραστικών μέσων, η ευφάνταστη χρήση της πολυφωνίας, η προτίμηση σε χαμηλές δυναμικές και η χρήση της σιωπής ως δομικού στοιχείου στη μουσική.
Η πρεμιέρα της Πασακάλιας δόθηκε στις 8 Νοεμβρίου 1908 στη Βιέννη υπό τη διεύθυνση του συνθέτη· έκτοτε παραμένει ένα από τα πιο δημοφιλή έργα του Βέμπερν.

ΝΙΚΟΣ ΣΚΑΛΚΩΤΑΣ (1904 – 1949)
Κλασική Συμφωνία για ορχήστρα πνευστών οργάνων, δύο άρπες και βαθύχορδα (1947)
[κριτική επιμέλεια μουσικού υλικού: Γιάννης Σαμπροβαλάκης]

+ Μικρή εισαγωγή – Σαλπίσματα: σε αργό ρυθμό – Allegro antico

+ Andante molto espressivo

+ Allegro molto vivace (Scherzo)

+ Finale – Εύθυμον εμβατήριον: Γοργό και χαρούμενο

Το έργο αυτό είναι μια αφιέρωση εις την κλασσική συμφωνία. Ένας εσωτερικός θαυμασμός εις την μεγάλη μορφή της συμφωνίας που με την περιγραφήν όλων των μουσικών αισθημάτων και στοιχείων μάς αφήνει μια μουσική τελειότητα, μιαν ανώτερη έννοια.
Το πρώτο μέρος χαρακτηρίζουν τα σαλπίσματα των χαλκίνων, μια μακρινή δραματική αγγελία· η μικρή εισαγωγή της συμφωνίας αποτελείται από τρία αυστηρά στοιχεία, ένα ρυθμικό και αρμονικό, ένα εις τον τρόπο των σαλπισμάτων και ένα μελωδικό. Αμέσως μετά την εισαγωγή ακολουθεί το κύριο Allegro antico. Το κύριο θέμα εμφανίζεται κατά πρώτον εις τα Bassi και είναι ιδίας αρχαϊζούσης μουσικής εφευρέσεως όπως και πολυφωνικής τάσεως.
Ωστόσο το κύριο πρώτο θέμα κυριαρχεί έως το σημείον που ηχεί ένα δεύτερο θέμα cantabile αλλά απλό σαν λαϊκή ψαλμωδία.
Το δεύτερο μέρος είναι το τραγούδι του παρελθόντος, το τραγούδι του παληού καιρού· η μορφή του είναι Rondo και αποτελείται από τέσσερα κύρια θέματα και μια μικρή εισαγωγή της αρχής η οποία επαναλαμβάνεται συχνά εις όλο το μέρος. Τα θέματα αυτά είναι εντελώς αντίθετα εις τον μουσικόν των χαρακτήρα·το πρώτο παθητικό σαν μια Romance λαϊκή, το δεύτερο πολυφωνικό ωστόσο εις τη μελωδική του γραμμή λυρικό, το τρίτον εντελώς ρυθμικό και το τέταρτον ερωτικό και φλογερά παθητικό.
Το τρίτο μέρος της συμφωνίας, το Scherzo, είναι εκτενές, ρυθμικό και φανερώνει πολλές φορές και τους κλασσικούς τρόπους της εποχής μας. Μια μικρή εισαγωγή καθορίζει το ρυθμό, την αρμονία, αμέσως κατόπιν μια ostinato συνοδεία σε τρίτες συνοδεύει το πρώτο θέμα που είναι ένα ελληνικό χωριάτικο βουνήσιο τραγούδι. Αυτό επαναλαμβάνεται απ’ την ορχήστρα και ακούγεται σαν ένα γλέντι από φυσαρμόνικες, λαγούτα και λαϊκά όργανα. Το Trio του Scherzo είναι ήσυχο κατ’ αρχήν, μια ostinato συνοδεία σιγανή αφήνει ν’ ακούγεται ένα γλυκό θέμα από το oboe, αμέσως κατόπιν αρχίζει το κύριο θέμα (ένα δεύτερο δημοτικό τραγούδι) που το παίρνει όλη η ορχήστρα.
Το τελευταίο μέρος της συμφωνίας είναι ένα εύθυμο εμβατήριο συμφωνικού χαρακτήρος και συμφωνικής μορφής. Η ευθυμία, η ευχαρίστηση, η χαρά και η νίκη όλου του κόσμου που απολυτρώνεται και που για πρώτη φορά μανθάνει ότι η Αλήθεια έρχεται εις όλο το Φως – ακούγεται εις τους πρώτους ήχους του εμβατηρίου που unisono ανακρούει το κύριο θέμα.
Ένα δεύτερο κύριο θέμα θα μπορούσε να ονομασθεί το Trio του εμβατηρίου που εις τον μουσικό του χαρακτήρα απομακρύνεται κατά πολύ του πρώτου. Μια επτάφωνος Fuga επάνω εις το πρώτο θέμα (συντομευμένο και παραλλαγμένο) αποτελεί το κύριο μέρος της επεγεργασίας των θεμάτων. Ολίγον πριν της Coda μια μικρή μουσική ανάμνηση απ’ την εισαγωγή του πρώτου μέρους της συμφωνίας.

Ν. Σκαλκώτας (απόσπασμα ιδιόχειρου σημειώματος στην παρτιτούρα του έργου)

+ Allegro

+ Adagio ma non troppo

+ Allegro moderato

Το πρώτο μέρος ανοίγει με πλήρη έκθεση του θεματικού υλικού από την ορχήστρα: τα κλαρινέτα παρουσιάζουν το πρώτο θέμα και το σόλο κόρνο το λυρικό δεύτερο, που πάντα συγκινούσε τον ίδιο του τον συνθέτη. Εντυπωσιακό είναι το γεγονός, ότι το ίδιο θέμα, είτε εμφανίζεται στο κόρνο είτε αργότερα στο βιολοντσέλο, είτε σε όλη την ορχήστρα, διατηρεί αναλλοίωτη την αισθαντικότητά του.
Το δεύτερο μέρος (σε τριμερή φόρμα) ανοίγει με ένα νοσταλγικό και ελαφρώς λαϊκότροπο θέμα στα κλαρινέτα. Λίγο αργότερα παρουσιάζεται μία νέα θεματική ιδέα, την οποία ο Ντβόρζακ άντλησε από το τραγούδι του “Lasst mich allein” (Αφήστε με μόνο). Το μεσαίο τμήμα ανοίγει με μία δραματική αλλά σύντομη ορχηστρική παρέμβαση, που δίνει τη θέση της σε ένα γλαφυρό σόλο του βιολοντσέλου υπό τη συνοδεία των εγχόρδων.
Το φινάλε (σε φόρμα ροντό) βασίζεται σε ένα ζωηρό, κάπως εμβατηριακού χαρακτήρα θέμα, προερχόμενο από βοημικό χορό. Το κύριο θέμα εκτίθεται αρχικά από τα κόρνα για να αναπτυχθεί περαιτέρω από το βιολοντσέλο. Ανάμεσα στις επανεμφανίσεις του παρεμβάλλονται δύο αντιθετικού χαρακτήρα επεισόδια (το δεύτερο εμφανώς πιο αργό). Μετά από μία ακόμα εμφάνιση του κυρίως θέματος, επανεμφανίζεται το θέμα του τραγουδιού του δεύτερου μέρους, πριν την εκρηκτική coda.

Το πρόγραμμα με μια ματιά

ΑΝΤΟΝ ΒΕΜΠΕΡΝ (1883 – 1945)
Πασακάλια για ορχήστρα, έργο 1

ΝΙΚΟΣ ΣΚΑΛΚΩΤΑΣ (1904 – 1949)
Κλασική Συμφωνία για ορχήστρα πνευστών οργάνων, δύο άρπες και βαθύχορδα (1947)
1. Μικρή εισαγωγή – Σαλπίσματα: σε αργό ρυθμό – Allegro antico
2. Andante molto espressivo
3. Allegro molto vivace (Scherzo)
4. Finale – Εύθυμον εμβατήριον: Γοργό και χαρούμενο