3η Σεπτέμβρη: Επέτειος θλίψης και οργής
Μια διάλυση που έχει ιστορικά συντελεστεί με την ενσωμάτωση του ΠΑΣΟΚ στο αντίπαλο νεοφιλελεύθερο – ακροδεξιό στρατόπεδο και με την πλήρη αγνόηση ή και καταπάτηση των θεμελιωδών πολιτικοϊδεολογικών του χαρακτηριστικών.
Γιʼ αυτό και οι επίσημες εκδηλώσεις που γίνονται τα τελευταία χρόνια από την ηγετική ελίτ του ΠΑΣΟΚ μοιάζουν με θλιβερά μνημόσυνα ενός επελευσόμενου πολιτικού θανάτου. Η διαπλοκή και η σημερινή ηγετική ομάδα του ΠΑΣΟΚ εδώ και καιρό αναζητούν μεθόδους και διαδικασίες για να απαλλαγούν από ό,τι συμβόλιζε και υπηρετούσε το ΠΑΣΟΚ. «Μας βαραίνουν οι φίλοι που δεν ξέρουν πια πώς να πεθάνουν» (Γ. Σεφέρης).
Υπήρξε, άραγε, προϊόν μιας αδήριτης ιστορικής νομοτέλειας όλη αυτή η πορεία που διήνυσε το ΠΑΣΟΚ, από τη γέννηση, τη ραγδαία άνοδο και τους θριάμβους, μέχρι την ενσωμάτωση και τον σημερινό του εκπεσμό; Μήπως παρόμοια τύχη δεν είχαν πολλά αριστερά, σοσιαλιστικά και σοσιαλδημοκρατικά κόμματα στην Ευρώπη μετά την κατάρρευση του αντίπαλου δέους της ΕΣΣΔ και την ακώλυτη επικράτηση και επικυριαρχία του νεοφιλελεύθερου προτύπου, των μηχανισμών της αγοράς, της χρηματοπιστωτικής δικτατορίας;
Ασφαλώς υπάρχουν ιστορικού – δομικού χαρακτήρα αλλαγές που επηρεάζουν σημαντικά τις εξελίξεις στα εθνικά πολιτικά συστήματα και τους μετασχηματισμούς των φορέων τους.
Όμως, επειδή οι γενικεύσεις είναι ισοπεδωτικές και πολλές φορές αφοριστικές, θα πρέπει να αναζητήσουμε και να προσεγγίσουμε τις εξελίξεις με βάση τη διαλεκτική του συγκεκριμένου. Αυτό σημαίνει ότι σε κάθε χώρα, σε κάθε πολιτικό σύστημα, σε κάθε κομματικό θεσμό, οι γενικές αυτές μεταβολές άσκησαν ειδική επιρροή και συνάντησαν διαφορετικές αντιδράσεις. Σʼ αυτήν την περίπτωση, ο ρόλος του υποκειμενικού παράγοντα, του πολιτικού και κοινωνικού υποκειμένου είναι πολλές φορές εξίσου σημαντικός με τη δράση και τις επιπτώσεις των ευρύτερων οικονομικοπολιτικών αλλαγών.
Ας απαγκιστρώσουμε, λοιπόν, από τις νομοτέλειες και ας αναζητήσουμε τις προϋποθέσεις και τις εξελίξεις πάνω στις οποίες έδρασαν τα πολιτικά υποκείμενα αλλά και τις κρίσιμες επιλογές στις οποίες προέβησαν. Γιατί μέσα από αυτό το οδηγητικό νήμα θα μπορέσουμε να αξιολογήσουμε την ιστορική πορεία του ΠΑΣΟΚ.
Οι ιστορικοί όροι ανάδυσης του ΠΑΣΟΚ
Το ΠΑΣΟΚ δεν υπήρξε προϊόν μιας ιστορικής, μεταπολιτευτικής συγκυρίας. Αντίθετα, συμπύκνωσε και εξέφρασε με δυναμικό τρόπο τις αγωνίες, τις ελπίδες, τις προοπτικές μιας κοινωνίας που βγήκε από την Κατοχή και τον εμφύλιο βαριά τραυματισμένη και η οποία επεδίωξε τη δεκαετία του ʼ60 να αποκαταστήσει τα δημοκρατικά της δικαιώματα και να διαμορφώσει μια πορεία προόδου και ανάπτυξης. Η δολοφονία του Γρ. Λαμπράκη οριοθέτησε συμβολικά και ουσιαστικά το τέλος του μετεμφυλιακού κράτους και παρακράτους και αποκάλυψε πλήρως το καθεστώς της στρεβλής Δημοκρατίας, υπό την οποία τελούσε η χώρα, κάτω από την εξουσία του παλατιού και των υπηρεσιών των ΗΠΑ.
Η «μικρή Άνοιξη» της περιόδου 1964-1965 απελευθέρωσε στην ουσία ένα κοινωνικό, πολιτικό και πολιτισμικό δυναμικό, που κρίθηκε ιδιαίτερα επικίνδυνο για το καθεστώς, το οποίο και επέλεξε τη δικτατορική του έκφραση για να καταστείλει τη δημοκρατική – προοδευτική πορεία ενός ολόκληρου λαού.
Με την έννοια αυτή, η έκρηξη της Μεταπολίτευσης (μιας Μεταπολίτευσης που προέκυψε ως αναγκαστικός μετασχηματισμός του συστήματος, προκειμένου αυτό να διατηρήσει την εξουσιαστική του ισχύ) αποτέλεσε ένα είδος εκδίκησης της Ιστορίας και απελευθέρωσε ένα ευρύ κοινωνικοπολιτικό δυναμικό που απαιτούσε να συμμετάσχει ενεργητικά στις εξελίξεις.
Αυτό το ιστορικό κύμα οδήγησε στην ίδρυση του ΠΑΣΟΚ, στη ραγδαία του άνοδο και τελικά στον θρίαμβο του 1981. Ο Ανδρ. Παπανδρέου δεν υπήρξε απλώς μια χαρισματική προσωπικότητα αλλά ένας ηγέτης με αξιόλογη πολιτική συγκρότηση, με διορατικότητα, με έμπνευση και κυρίως με βαθιά πίστη για τις δυνατότητες της ελληνικής κοινωνίας να αγωνιστεί για μια πατρίδα που θα χάραζε ανεξάρτητα και αυτόβουλα την πορεία της.
Δεκαετία 1970: Τα όρια του καθεστώτος
Μετά και την κρίση του 1973 και το σταδιακό άνοιγμα των συνόρων ο παλιός αστικός κόσμος εξάντλησε τα όρια και τις δυνατότητές του. Το 1981 η φθίνουσα παραγωγική δομή της χώρας, η επικράτηση παραδοσιακών τύπων οικονομίας και παραγωγικής δραστηριότητας, η υποτυπώδης δομή των θεσμών του κοινωνικού κράτους σηματοδοτούσαν την ανεπάρκεια και την αδυναμία της συντηρητικής παράταξης να συνεχίσει να κυβερνά. Μόνο ο αριθμός των 250.000 εργαζομένων στις χαρακτηρισθείσες ως προβληματικές επιχειρήσεις, το κλείσιμο των οποίων ήταν υπόθεση χρόνου, αποτελεί ένα μόνο παράδειγμα του αδιεξόδου που είχε διαμορφωθεί.
Θα επισημάνουμε ορισμένα δομικής εμβέλειας χαρακτηριστικά της δεκαετίας του 1980: Τη θεσμική διεύρυνση των δημοκρατικών – πολιτικών δικαιωμάτων, τη συγκρότηση ενός ευρύτατου κοινωνικού/θεσμικού πλαισίου (κοινωνικοί θεσμοί, τοπική αυτοδιοίκηση, συλλογικές – συνεταιριστικές μορφές οργάνωσης) και τη σημαντική ενίσχυση του εισοδήματος (οικονομικός συν κοινωνικός μισθός) των κατώτερων εισοδηματικά και κοινωνικά τάξεων.
Κι όλα αυτά σε μια δεκαετία όπου η είσοδος στην τότε ΕΟΚ συνεπάγετο την ένταξη σʼ ένα πεδίο ανταγωνισμού (καίρια η σημασία των ΜΟΠ), ενώ ήδη ο νεοφιλελευθερισμός, με επικεφαλής το δίδυμο Θάτσερ – Ρίγκαν, προετοίμαζε την τελική του επίθεση.
Πρέπει να επισημάνουμε ότι η θεμελίωση και ενίσχυση των κοινωνικών θεσμών και οι συλλογικές μορφές οργάνωσης διαμόρφωσαν ένα ισχυρό ενδιάμεσο θεσμικοπολιτικό επίπεδο που άνθιζε ως έναν μεγάλο βαθμό στη νεοφιλελεύθερη επέλαση της δεκαπενταετίας 1996-2010 και όταν αυτό επλήγη καίρια από τα Μνημόνια, τότε ολόκληρη η κοινωνική και παραγωγική δομή κατέρρευσε.
Ασφαλώς, από τα τέλη της δεκαετίας του 1980 τα φαινόμενα της ενσωμάτωσης του κόμματος στο κράτος αλλά και η παράλληλη πορεία υπαλληλοποίησης ενός μεγάλου τμήματος των φορέων της ΤΑ, των συνδικάτων και του συνεταιριστικού κινήματος στις κρατικές, πολιτικές και στις πελατειακού χαρακτήρα σχέσεις αποδυνάμωσε τόσο την κοινωνική δυναμική όσο και την πολιτικοϊδεολογική ταυτότητα του ΠΑΣΟΚ αλλά και την οργανωτική του ισχύ.
Νεοφιλελεύθερη αντεπίθεση και εκσυγχρονισμός
Την ίδια περίοδο, στο τέλος της δεκαετίας του 1980, οι δομές των συμφερόντων, επιδιώκοντας να χειραγωγήσουν πλήρως το πεδίο των επικοινωνιακών μηχανισμών, ξεκίνησαν την τελική τους έφοδο με πρώτο στόχο την ηθική και πολιτική εξόντωση του Ανδρ. Παπανδρέου.
Το σχέδιο αυτό τελικά απέτυχε. Όμως το σύστημα της διαπλοκής είχε ήδη δημιουργήσει τα προγεφυρώματά του στο πολιτικό σύστημα, σε κομματικούς φορείς αλλά και σε πρόσωπα μέσα στο ίδιο το ΠΑΣΟΚ.
Γιʼ αυτό και η ανάδειξη του Κ. Σημίτη μέσα από το πολιτικοϊδεολογικό προσωπείο του εκσυγχρονισμού ήταν έτοιμη από καιρό και ενεργοποιήθηκε ως η πλέον αξιόπιστη διάδοχος λύση, όχι του Ανδρ. Παπανδρέου, αλλά του πιονέρου του νεοφιλελευθερισμού Κ. Μητσοτάκη, αφού ο βάρβαρος, αγοραίος νεοφιλελευθερισμός της περιόδου 1990-1993 οδήγησε σε ευθεία σύγκρουση με την κοινωνία.
Η υποταγή της πολιτικής
Οι μετέπειτα εξελίξεις είναι λίγο πολύ γνωστές στους νεότερους και έχουν επανειλημμένως αναλυθεί. Το 1996 σημειώθηκε μια συνειδητή υποχώρηση της πολιτικής απέναντι στο σύστημα της διαπλοκής και των μεγάλων συμφερόντων και σʼ αυτήν την ιστορική διαδικασία το ΠΑΣΟΚ χρησιμοποιήθηκε ως πολιτικό και κομματικό εργαλείο προκειμένου να νομιμοποιηθεί ιδεολογικοπολιτικά το νεοφιλελεύθερο κοσμοείδωλο και να εκχωρηθούν ταυτόχρονα τα πεδία άσκησης της εκτελεστικής νομοθετικής εξουσίας στα συμφέροντα αυτά.
Προϊόν πολιτικής βούλησης, όσον αφορά τις ηγεσίες και τις ηγετικές ομάδες του ΠΑΣΟΚ, υπήρξε η ένταξη της χώρας στο ΔΝΤ και η αποικιοποίησή της στη γερμανική ελίτ. Αποτέλεσμα πολιτικών επιλογών υπήρξε επίσης τόσο η επιλογή του εκπροσώπου των τραπεζών Λ. Παπαδήμου στη θέση του πρωθυπουργού όπως και η συνεργασία -κατʼ ουσίαν η ενσωμάτωση- του ΠΑΣΟΚ με τη ΝΔ στην κυβέρνηση Σαμαρά.
Σήμερα το ΠΑΣΟΚ δεν αποτελεί παρά το απομεινάρι ενός ένδοξου παρελθόντος. Όμως, ακόμα κι αυτό το κομματικό απομεινάρι μετατρέπεται σε πολιτικό εμπόρευμα, προκειμένου να χρησιμοποιηθεί από τα στελέχη του ως μια γέφυρα προς την κυβερνητική εξουσία και προς την ακροδεξιά – νεοφιλελεύθερη ΝΔ.
Ασφαλώς, η 3η Σεπτέμβρη και η πορεία του ΠΑΣΟΚ ανήκει στην Ιστορία και είναι καταγεγραμμένη στη συνείδηση ενός ολόκληρου λαού με τα μεγάλα επιτεύγματα αλλά και τα σφάλματα. Όμως, στις πιο μαύρες σελίδες της Ιστορίας αυτής θα καταγραφούν οι μεγάλες ευθύνες των επιγόνων του Ανδρ. Παπανδρέου, που μετέτρεψαν ένα ρωμαλέο κοινωνικό κίνημα, ένα κίνημα πατριωτικών και κοινωνικών αρχών σε υποτελές συμπλήρωμα του στρατηγικού του αντιπάλου.
Κι όσοι ευθύνονται για το κατάντημα αυτό, γιορτάζοντας την 3η του Σεπτέμβρη προκαλούν μόνο τη θλίψη και την οργή μιας κοινωνίας που νιώθει προδομένη και περιφρονημένη.