Περνάμε μια περίοδο επώδυνου τοκετού
// Πώς σας ήρθε η ιδέα για αυτήν την υπέροχη ταινία;
Η ιδέα για την ταινία υπήρχε εδώ και πολλά χρόνια, από τότε που πρωτοδιάβασα το βιβλίο. Ήταν ένα από τα ωραιότερα αναγνώσματα που έχουν πέσει στα χέρια μου και είπα ότι αυτό πρέπει να γίνει ταινία. Κι έτσι έγινε. Το γεγονός ότι μέσω μιας ερωτικής ιστορίας και ενός μεγάλου λαϊκού συνθέτη μπορούσαμε να καταδείξουμε τον παραλογισμό των φυλετικών διακρίσεων και την πραγματική φύση του ναζισμού και του ολοκληρωτισμού σε κάθε του μορφή.
// Πόσα χρόνια δουλεύατε την ταινία;
Τη δουλεύαμε μαζί με τους σεναριογράφους εδώ και πέντε χρόνια, μελετώντας το θέμα της με ιστορικούς συμβούλους αλλά και ανθρώπους που έχουν επιβιώσει από τα γεγονότα και γνωρίζουν, εκτός από την ιστορία, και την καθημερινότητα της εποχής. Δημιουργήσαμε μια κοινωνία που δεν υπάρχει πια, τη ζοφερή και κατοχική Θεσσαλονίκη του 1942, με τον Τσιτσάνη, έναν παρατηρητή της εποχής του, να ανοίγει το «Ουζερί Τσιτσάνης», που φαντάζει σαν ένα διάλειμμα ψυχής. Ο Μίκης Θεοδωράκης έλεγε ότι μορφές και μουσικοί σαν τον Βασίλη Τσιτσάνη βγαίνουν ένας στα εκατό χρόνια. Ένας καλλιτέχνης δωρικός, που αφιερώθηκε στη μουσική σαν ασκητής. Τα χρήματα μέσω της τέχνης για τον Τσιτσάνη ήταν το παρελκόμενο. Ο στόχος του ήταν η δημιουργία. H μουσική του Τσιτσάνη αφέθηκε στα έμπειρα χέρια του μαέστρου Θέμη Καραμουρατίδη, ο οποίος ανέλαβε να κάνει την ταινία μουσικά σύγχρονη, με νέες ενορχηστρώσεις παλιών τραγουδιών, με σεβασμό στον αυθεντικό ήχο, αλλά και με καινούρια κομμάτια που θα χαράξουν τη δική τους πορεία.
// Πόσο επίκαιρη είναι αυτή η ιστορία σήμερα;
Τραγικά. Η άνοδος του ναζισμού στην Ευρώπη λόγω της οικονομικής κρίσης, ο θρησκευτικός φανατισμός από την πλευρά του ΙSIS, o φονταμενταλισμός είναι ο φόβος που αποδομεί αυτήν τη στιγμή τη γηραιά ήπειρο. Αυτή η ιστορία, παρ’ όλη τη χρονική τοποθέτησή της, εμβαθύνει σε σύγχρονα γεγονότα, όπως ο ρατσισμός, η ξενοφοβία, που ελλοχεύουν απειλητικά στην ελληνική και διεθνή κοινωνία. Γυρίζοντας αυτή την ταινία, στόχος μου είναι να θυμίσω εκείνα τα εγκλήματα σε όσους αποφάσισαν να τα ξεχάσουν και να τα μάθουν όσοι δεν τα γνωρίζουν. Εγκλήματα που έγιναν από ανθρώπους της διπλανής πόρτας. Η κοινωνία μας είναι ένας δάσος με δένδρα. Αυτήν τη στιγμή στα δένδρα έχουν εισχωρήσει μύκητες και έχουν δημιουργηθεί πληγές. Τα άρρωστα δένδρα πρέπει να κοπούν γιατί θα βρουν πρόσφορο έδαφος για να μολύνουν και τα υγιή.
// Νιώθατε την ανάγκη να μιλήσετε στη νέα γένια μέσω της τέχνης για αυτούς τους «μύκητες»;
Σαν άνθρωπος πιστεύω ότι από τη στιγμή που γεννιόμαστε μέχρι την τελευταία μας ώρα πάνω στη Γη, έχουμε ένα και μόνο καθήκον: Να παίρνουμε θέση απέναντι στα γεγονότα. Να συνειδητοποιήσουμε ότι εάν δεν είμαστε μέρος της λύσης, είμαστε μέρος τους προβλήματος. Αν και είμαι φύσει και θέσει αισιόδοξος, θεωρώ ότι ο κόσμος περνάει μια περίοδο επώδυνου τοκετού.
Μου μοιάζει ακριβώς με την εποχή της γερμανοβουλγαρικής κατοχής στη Θεσσαλονίκη (Απρίλιος 1941-Οκτώβριος 1944). Έχει τις διαστάσεις μιας τεράστιας οδύνης, ταπείνωσης, εγκαρτέρησης και αντίστασης, αλλά και τη μεγάλη πληγή του αφανισμού της εβραϊκής κοινότητας σε ποσοστό 98%, κάτι που δεν συνέβη σε άλλες πόλεις, τουλάχιστον σε τέτοιο μέγεθος.
// Τα γυρίσματα σας πήραν πολύ χρόνο;
Τα γυρίσματα διήρκεσαν 12 εβδομάδες, δηλαδή τρεις ολόκληρους μήνες, από τον Μάιο μέχρι τον Ιούνιο. Οι ημέρες μοιράστηκαν ανάμεσα σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη, σε εσωτερικά και εξωτερικά γυρίσματα. Η ιστορία που αφηγείται η ταινία διαρκεί πραγματικά δέκα μήνες. Ξεκινάει από τον Ιούλιο του 1942 και τελειώνει τον Μάρτιο του 1943. Ο χρόνος του γυρίσματος είναι διαφορετικός από τον πραγματικό. Αναγκάστηκαν, λοιπόν, οι ηθοποιοί να γυρίζουν μια σκηνή που διαδραματιζόταν τον Γενάρη μέσα στον Αύγουστο φορώντας χοντρά παλτά. Και οι μακιγιέρ να ανανεώνουν συνέχεια το μακιγιάζ καθώς χαλούσε από την υπερβολική ζέστη. Από την άλλη πλευρά, έπρεπε να δημιουργηθούν και οι σωστές χειμερινές συνθήκες, όπως τα χιόνια. Εδώ χρησιμοποιήθηκαν ειδικές χιονομηχανές.
// Πάρα πολλή δουλειά. Πώς ξεδώσατε μετά;
Στο κτήμα μου στη Σελασία. Εκεί ησυχάζω. Τώρα μαζεύω ελιές. Η επαφή με τη γη είναι μεγάλο σχολείο. Μόνο η φύση σου μαθαίνει την αξία των πραγμάτων. Εκεί στις ελιές μου παίρνω δύναμη. Το «Ουζερί Τσιτσάνης» ήταν να παιχτεί στην ΕΡΤ. Όταν η ΕΡΤ έκλεισε το πήρα πατριωτικά. Έβαλα δικά μου χρήματα, μίλησα με τον OTE TV και έφτιαξα την ταινία για τον κινηματογράφο.
// Ποιες σκηνές αναπολείτε;
Τα γυρίσματα που έγιναν στον Λευκό Πύργο, στη Βίλα Αλατίνη, που στην Κατοχή χρησιμοποιούνταν ως αρχηγείο των κατοχικών δυνάμεων, και στη Στοά του Αγίου Μηνά, που παραχώρησαν στην παραγωγή οι Κτιριακές Υποδομές. Ο σκηνογράφος Αντώνης Χαλκιάς μετέτρεψε την εγκαταλελειμμένη στοά σε αγορά της εποχής. Οι σκηνές της συναγωγής γυρίστηκαν στη Συναγωγή των Μοναστηριωτών, που λειτουργούσε την περίοδο της Κατοχής. Όταν οι Εβραίοι οδηγήθηκαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, χρησιμοποιήθηκε από τον Ερυθρό Σταυρό ως αποθήκη και για τον λόγο αυτό δεν καταστράφηκε από τους Γερμανούς. Γυρίσματα έγιναν επίσης στον παλιό σιδηροδρομικό σταθμό της Θεσσαλονίκης, από όπου ξεκίνησαν το 1943 τα μακάβρια ταξίδια για το Άουσβιτς.
// Ποιες ήταν οι δυσκολίες του φιλμ;
Όλα τα τραγούδια ηχογραφήθηκαν με όργανα της εποχής. Η ορχήστρα συμπεριλάμβανε ελληνικά λαϊκά όργανα, όπως μπουζούκια, μπαγλαμάδες και τζουράδες αλλά και δυτικά, όπως κουαρτέτο εγχόρδων και συμφωνικά τύμπανα. Όλοι οι ηθοποιοί που ερμηνεύουν ρόλους Εβραίων έκαναν ιδιαίτερα μαθήματα λαντίνο, τη γλώσσα που μιλούσαν οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης παράλληλα με τα ελληνικά. Έχοντας έρθει από την Ισπανία το 1492, διωγμένοι από την Ισαβέλλα την Καθολική, οι Εβραίοι διαμόρφωσαν το γλωσσικό αυτό ιδίωμα μέσα στους αιώνες. Στην ταινία χρησιμοποιήθηκαν περισσότερα από 6.000 κοστούμια, πολλά από τα οποία είναι αυθεντικά ενδύματα της εποχής. Η έρευνα για τα κοστούμια έγινε σε βεστιάρια επαγγελματικά και ιδιωτικά, σε σεντούκια μαμάδων και γιαγιάδων, με τη συμβολή ειδικών σε θέματα στρατιωτικών στολών και αξιοπιστίας. Tα διακριτικά των στολών παραγγέλθηκαν σε εξειδικευμένους οίκους του εξωτερικού.
// Μέσα από την ταινία πληροφορηθήκατε και εσείς πράγματα που δεν ξέρατε;
Πολλές σκηνές της ταινίας γυρίστηκαν στην πλατεία Κοτζιά και σε γύρω τοποθεσίες και κτίρια, όπως το Μέγαρο Μελά και ο Χώρος Ιστορικής Μνήμης της οδού Κοραή. Εκεί φυλάκιζαν τους αντιστασιακούς και τους έκαναν φρικτά βασανιστήρια. Στον χώρο αυτό για τις ανάγκες του γυρίσματος τοποθετήθηκε ένας φωτογραφικός σκοτεινός θάλαμος, καθώς ο διοικητής των Ες Ες ήταν μανιώδης φωτογράφος και απαθανάτιζε όλες τις φρικαλεότητες των Ναζί. Οι χώροι ήταν μια μεγάλη δυσκολία, γιατί στην πατρίδα μας έχει κατεδαφιστεί η ιστορική μνήμη. Τα ψηφιακά εφέ μας έλυσαν πολλές φορές τα χέρια. Στην πλατεία Κοτζιά η παραγωγή αναβίωσε την πλατεία Ελευθερίας της Θεσσαλονίκης, όπου τον Ιούλιο του 1942 οι Γερμανοί κάλεσαν για απογραφή όλους τους άρρενες Εβραίους της πόλης.
Για το πλάνο του πλήθους στην πλατεία Ελευθερίας, για 3 δευτερόλεπτα που θα δει ο κόσμος στην οθόνη χρειάστηκαν 180 ώρες εργασίας. Το «Ουζερί Τσιτσάνης» αναβίωσε στο «Σχολείον» της Ειρήνης Παππά το επί της οδού Πειραιώς παλιό εργοστάσιο της Sanitas. Εδώ δημιουργήθηκε από την αρχή ο χώρος του πάλκου, ο χώρος της κουζίνας αλλά και το υπόγειο, στο οποίο γεννήθηκε και βρήκε καταφύγιο ο έρωτας του Γιώργου και της Εστρέας.
// Πώς βλέπετε το μέλλον της ανθρωπότητας;
Η Δύση τροφοδότησε αμόρφωτους ανθρώπους με όπλα και μίσος για τα δικά της συμφέροντα. Τώρα αυτοί στρέφονται εναντίον της. Ο Θεός να μη μας δώσει να δούμε αυτά που μπορούμε να αντέξουμε.
Γύρισα, με αφορμή την ταινία, κινηματογράφους από την Ξάνθη μέχρι τα Τρίκαλα, τη Λάρισα, την Κρήτη. Θυμάμαι ένα κορίτσι δέκα ετών που είδε την ταινία να με πλησιάζει με αθωότητα και να μου λέει «καλά, έγιναν όλα αυτά;» και πραγματικά δεν ήξερα τι να της πω, ενώ συγκλονίστηκα όταν μια γιαγιά 98 ετών ήρθε και με λυγμούς μου είπε: «Κύριε Μανουσάκη, έτσι έγιναν τα πράγματα. Ποτέ ξανά!».
Πραγματικά το εύχομαι και εγώ. Είμαστε ένα σκάκι για τους ισχυρούς και αυτοί διαμορφώνουν την υπόγεια πολιτική τους.
Με τι σιγουριά και από πού την αντλούν και απειλούν οι Τούρκοι τη Ρωσία; Μακάρι να μη δούμε άλλο πόλεμο και άλλους πρόσφυγες.