Κινδυνεύει να χαθεί ο χαρακτήρας της γλώσσας

Του
ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΚΟΝΟΜΗ
Ακαδημαϊκού

Όταν άνοιξα το Χρηστικό Λεξικό, το πρώτο λήμμα που είδα κατά τύχη ήταν το ντισκ τζόκεϊ, όπου σημειώνεται ότι είναι αμερικανισμός (1941 = προφανώς η χρονολογία κατά την οποία εμφανίστηκε για πρώτη φορά το λήμμα). Στην ίδια στήλη υπάρχει το λήμμα ντι τζέι, όπου δίνεται η σημασία του, και μεταξύ άλλων και το λήμμα ντιστενγκέ. Και τα τρία αυτά λήμματα αποτελούν δάνεια ή νεολογισμούς. Τα δάνεια είναι αναπόφευκτα σε μια γλώσσα η οποία αναπτύσσεται, αλλά οι νεολογισμοί πρέπει, όσο το δυνατόν, να προσαρμόζονται φωνητικά και μορφολογικά προς τη γλώσσα η οποία τα υιοθετεί. Αυτό έκανε η αρχαία ελληνική, της οποίας μόλις το 40% του λεξιλογίου μπορούμε να το συνδέσουμε με ινδοευρωπαϊκές ρίζες. Ένα 10% προέρχεται από γλώσσες με τις οποίες στους ιστορικούς χρόνους ήρθαν σε επαφή οι Έλληνες (Σημίτες κ.ά.) και το 50% είναι ανεξιχνίαστο. Πιστεύεται ότι το 50% προέρχεται από δάνεια από τις γλώσσες που μιλιόντουσαν στην Ελλάδα και τη Μεσόγειο κατά την προϊστορική εποχή. Ο κύριος λόγος για τον οποίο δεν μπορούμε να εξιχνιάσουμε την ετυμολογία των λέξεων αυτών είναι διότι η ελληνική γλώσσα αφομοίωνε τα δάνεια φωνητικά και μορφολογικά, ώστε να είναι δύσκολο να φτάσουμε στο αρχικό λήμμα που δανείστηκαν. Η αφομοίωση αυτή ήταν πάρα πολλές φορές ριζική, π.χ. η λέξη παράδεισος προέρχεται από τα Περσικά και ο περσικός τύπος είναι pairi-daeza (Avesta).

Συμπερασματικά τα δάνεια και οι νεολογισμοί μπορεί να εισέρχονται στη γλώσσα με κάποια, όμως, φειδώ και αφού υποστούν επεξεργασία από την ίδια τη γλώσσα. Πρέπει δε αυτά να χρησιμοποιούνται ευρέως και όχι από λίγα μόνο άτομα προκειμένου να καταχωρηθούν σ’ ένα χρηστικό λεξικό. Όταν ήμουν πρόεδρος της Ακαδημίας υπογράμμισα τη σημασία που έχουν οι νεολογισμοί αλλά και την προσοχή με την οποία θα πρέπει να τους αποδεχόμαστε, διότι εάν τους δεχθούμε αθρόα και χωρίς επεξεργασία, όπως κάνει το Χρηστικό Λεξικό και καυχιέται μάλιστα ότι έχει 5.000 νεολογισμούς που δεν υπάρχουν σε κανένα άλλο ελληνικό λεξικό, κινδυνεύει τότε να χαθεί ο χαρακτήρας της γλώσσας η οποία τους αποδέχεται κατ’ αυτόν τον τρόπο. Υπάρχουν μάλιστα και περιπτώσεις όπου, εξαιτίας της αθρόας εισβολής νεολογισμών σε μία γλώσσα, αυτή έχασε τον χαρακτήρα της και μετέβη σε άλλη κατηγορία γλωσσών. Η Ακαδημία Αθηνών προφανώς είχε υπόψη της το ενδεχόμενο αυτό, γι’ αυτό από το 1966 ίδρυσε Γραφείο Νεολογισμών, το οποίο σήμερα έγινε το Κέντρο Ερεύνης Επιστημονικών Όρων και Νεολογισμών, στο οποίο οι συντάκτες του προσπαθούν να επεξεργαστούν τους νεολογισμούς, κυρίως ευρίσκοντας τύπους με την αντίστοιχη σημασία (μεταφραστικά δάνεια), πράγμα το οποίο γινόταν παλαιότερα. Π.χ. το σεμέν ντε φερ έγινε δεκτό ως «σιδηρόδρομος», το απαρτμάν έγινε δεκτό ως «διαμέρισμα» κ.ο.κ.

Άλλωστε οι συντελεστές του Λεξικού έπρεπε να είχαν λάβει υπόψη και τα διδάγματα της σύγχρονης γλωσσολογίας. Ο θεμελιωτής της σύγχρονης γλωσσολογίας Eλβετός F. de Saussure αναφέρεται στη γλώσσα (langage) αλλά διακρίνει δύο όψεις της: langue, δηλαδή τη γλώσσα που χρησιμοποιεί η κοινότητα γενικά για την επικοινωνία της και parole, δηλαδή την ομιλία ενός εκάστου προσώπου, που μπορεί να διαφέρει σε ορισμένα σημεία από τη langue που χρησιμοποιεί όλη η κοινότητα και είναι χαρακτηριστικό ότι ο de Saussure στηρίζει εξ ολοκλήρου τη σύγχρονη γλωσσολογία στη μελέτη της langue και όχι της parole. Οι συντελεστές του Λεξικού αγνόησαν το Κέντρο Ερεύνης Επιστημονικών Όρων και Νεολογισμών της Ακαδημίας, πράγμα το οποίο φανερώνει ότι η Ακαδημία μοιάζει να μη γνωρίζει η αριστερά της τι ποιεί η δεξιά της. Και όχι μόνο αυτό. Υπάρχει στις Βρυξέλλες, στο τμήμα της ελληνικής μετάφρασης, πολύ σχετικό υλικό, το οποίο θα μπορούσαν να συμβουλευθούν. Όμοια στο Λουξεμβούργο υπάρχει τμήμα ορολογίας, το οποίο θα μπορούσαν επίσης να συμβουλευθούν αλλά προτίμησαν, φαίνεται, να επιδείξουν τέτοια λαγνεία στους νεολογισμούς ώστε να μας καταπλήξουν. Προχώρησαν μάλιστα να μας παρουσιάσουν, όπως αναφέρουν, εκατοντάδες αθησαύριστους ως τώρα όρους σε επιστημονικούς κλάδους, όπως γεωπληροφορική, ιχθυοπαθολογία, μουσειογραφία, ψυχοφαρμακολογία, καθώς και μεγάλο αριθμό από ονόματα ζώων, φυτών κ.λπ., πολλά από τα οποία δεν έχουν βέβαια ευρεία χρήση. Αυτά περί της λημματογράφησης.

Ας δούμε ελάχιστα δείγματα σημασιολογίας, όπου οι συντελεστές του Λεξικού αναφέρουν ότι αυτά αναπτύσσονται με ακρίβεια και πληρότητα (περίπου 75.000 λήμματα). Από τα ελάχιστα λήμματα που είδα, η υπόσχεση της ακρίβειας ή πληρότητας δεν πραγματοποιείται, π.χ. βραχνάς σημαίνει «εφιάλτης τον οποίο βλέπει κανείς όταν κοιμάται βαριά». Αυτό άλλωστε δηλώνει η ίδια η λέξη, διότι ο τύπος βραχνάς προέρχεται από το βαρυπνάς και κατόπιν ακολουθούν όσα αναφέρει το Λεξικό (άγχος κ.λπ.). Για το λήμμα απορρίμματα το Λεξικό αναφέρει ότι είναι «στερεά ή υγρά απόβλητα», μα αυτό είναι δημιούργημα σχετικά πρόσφατο, καθώς η βασική σημασία της λέξης απόρριμμα την οποία γνωρίζει ο λαός είναι το «κύημα», δηλαδή ό,τι απορρίπτεται κατά την έκτρωση. Στο λήμμα κορασίδα λείπει και ο κοινός νους, διότι το Λεξικό αναφέρει: Κορασίδα, «νεαρή αθλήτρια» ως πρώτη σημασία και δεύτερη σημασία «κορίτσι», δηλαδή φτάσαμε στο σημείο να κάνουμε αυτό που οι Αγγλοσάξονες δηλώνουν με τη φράση «βάζουμε το αμάξι μπροστά από τ’ άλογα». Η πρώτη και κύρια σημασία του κορασίδα, που έχει βίον αρκετών αιώνων, είναι «νεαρή κόρη» και σχετικά πρόσφατα έχουμε την κορασίδα ως «νεαρή αθλήτρια». Για το λήμμα κειμενικότητα αναφέρει το Λεξικό ότι είναι «το σύνολο των κειμενικών λειτουργιών», εξήγηση η οποία είναι ατελής καθώς δεν διευκρινίζει σε ποιες λειτουργίες αναφέρεται. Το ίδιο μπερδεμένη είναι και η εξήγηση της διακειμενικότητας. Λαχαναγορίτης δεν είναι απλώς «έμπορος της λαχαναγοράς», αλλά λαχαναγορίτης χαρακτηρίζεται και κάθε άτομο που συμπεριφέρεται αγενώς, π.χ. «έβρισε σαν λαχαναγορίτης». Παρεμπιπτόντως λείπει το λήμμα λαχανάς που έχει και δεύτερη σημασία «λωποδύτης, πορτοφολάς», ίσως από τα λάχανα που ονομάζονταν προπολεμικά τα χαρτονομίσματα επειδή ήταν μεγάλα και είχαν χρώμα λαχανί. Απουσιάζει επίσης από το λήμμα ανθίζει και ανθεί το ανθίζομαι που σημαίνει «αντιλαμβάνομαι, παίρνω είδηση για κάτι που λανθάνει», ενώ στο λήμμα κότσι η σημασία «αστράγαλος» πρέπει να είναι η πρώτη.

Και ενώ το Λεξικό είναι χρηστικό, στην πράξη δεν αποκλείει τύπους ιδιωματικούς ή της αργκό. Έτσι καταχωρίζει τη λέξη κόρδα, την οποία χαρακτηρίζει ιδιωματική και της δίδει πρώτη τη σημασία «χορδή» και δεύτερη σημασία «πτέρυγα αγιορείτικης κυρίως μονής». Διερωτάται κανείς: αφού συμπεριελήφθη το λήμμα κόρδα, πού είναι οι άλλες 100 και πλέον σημασίες τις οποίες έχει στα διάφορα ιδιώματα, π.χ. άλλη σημασία έχει στην Κύπρο, άλλη στην Κάλυμνο, άλλη στη Δυτική Μακεδονία κλπ.; Επίσης διερωτάται κανείς πού βρήκαν την κόρδα με τη σημασία «πτέρυγα αγιορείτικης κυρίως μονής». Προέκυψε από την πρωτογενή έρευνα που έκαναν οι συντάκτες ή την πήραν από το Λεξικό Δημητράκου και εν συνεχεία από το Λεξικό Μπαμπινιώτη;

Τελευταία ας ρίξουμε μια ματιά στις λατινικές φράσεις που περιέχει το Λεξικό, πολύ περιορισμένες σε αριθμό αλλά και με πολλά λάθη ή ανακρίβειες. Από τις δύο δωδεκάδες περίπου που αναφέρονται, υπάρχουν τουλάχιστον δέκα λάθη ή ανακρίβειες. Π.χ. addendum σημαίνει «προσθετέο» και όχι «προσθήκη», mea culpa σημαίνει «από δικό μου λάθος, εξαιτίας μου» και όχι «δικό μου (το) λάθος», επειδή η φράση βρίσκεται στην αφαιρετική πτώση, primum vivere, deinde philosophare, το ορθό είναι philosophari επειδή το ρήμα είναι αποθετικό, το carpe diem μεταφράζεται «άδραξε τη μέρα» όμως η σημασία του είναι «απολάμβανε την κάθε μέρα».

Τέλος, στο Λεξικό αναφέρεται ότι σε 50 περίπου λήμματα υιοθετήθηκε διπλή ορθογραφία, π.χ. αυγό/ αβγό. Μα η ορθογραφία αυτή είχε προταθεί ήδη πριν από την επανάσταση από λογίους της Ηπείρου και δεν έγινε αποδεκτή. Τώρα εμφανίζεται η Ακαδημία Αθηνών να υιοθετεί τέτοια πειράματα ανοίγοντας τον δρόμο για την κατάργηση της ιστορικής ορθογραφίας;

Πάντως οι συντελεστές της ετοιμασίας του Λεξικού με επικεφαλής τον καθηγητή γλωσσολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών κ. Χαραλαμπάκη είναι όλοι άξιοι συγχαρητηρίων για την προσπάθεια που κατέβαλαν ώστε να ετοιμάσουν το Λεξικό. Το λάθος τους ήταν ότι δεν συμβουλεύθηκαν τη Συμβουλευτική Επιτροπή, άλλως εάν ζητούσαν τη γνώμη μου θα τους είχα ενημερώσει για τις απόψεις μου οι οποίες, πιστεύω, εδράζονται σε επιστημονικά δεδομένα. Εάν τύπωναν ένα δεκαεξασέλιδο με το οποίο θα εφοδίαζαν την άμοιρη Συμβουλευτική Επιτροπή, τότε θα ήταν δυνατόν να προληφθούν μερικές από τις αβλεψίες ή τις ατέλειες που αναφέρθηκαν παραπάνω.

Η παραπάνω άποψη ανακοινώθηκε σε συνεδρία της ολομέλειας της Ακαδημίας Αθηνών της 20ης Νοεμβρίου χωρίς να ακολουθήσει καμία συζήτηση. Στην Ακαδημία Αθηνών είναι σχεδόν άγνωστος ο όρος «διαλεκτική». Κατά την άποψή μου, αν όσα ανέφερα είναι αποδεκτά, τότε θα πρέπει να αρχίσει άμεσα προσπάθεια αναπροσαρμογής του Λεξικού. Πρώτα θα πρέπει να περιοριστεί το λημματολόγιο, ώστε να ανταποκρίνεται στον χαρακτηρισμό του Λεξικού ως χρηστικού, δηλαδή να παραμείνουν μόνο οι λέξεις που χρησιμοποιούνται ευρέως και όχι τύποι όπως μπουζουκλερί, κάγκουρας, μαλαπέρδα κ.ά. Να γίνει επίσης προσπάθεια κάποιας επεξεργασίας των δανείων και νεολογισμών που θα παραμείνουν όπως υπέδειξα παραπάνω. Ύστερα θα πρέπει να δοθεί προσοχή στην πληρότητα της ερμηνείας των λημμάτων καθώς και στη λογική κατάταξη των διαφόρων σημασιών. Τρίτον, να δοθεί μόνο η ιστορική ορθογραφία στα πενήντα λήμματα, αν μη τι άλλο δεν είναι δουλειά της Ακαδημίας να ρυθμίζει τέτοια λεπτά ζητήματα, αφού μάλιστα ούτε γλωσσολόγο διαθέτει στις τάξεις της ούτε ο κανονισμός της το επιτάσσει. Δόξα τω θεώ η Ελλάδα έχει γεμίσει από γλωσσολόγους που μπορούν να συζητήσουν το θέμα και να μας πουν την άποψή τους.

Υπεύθυνο για τη σύγχυση που προκλήθηκε στο Λεξικό του καθηγητή κ. Χρ. Χαραλαμπάκη θεωρώ και τον εκ μέρους της Ακαδημίας επιστημονικό υπεύθυνο, ο οποίος ήθελε, φαίνεται, να καρπωθεί όλη τη δόξα, γι’ αυτό δεν συμβουλεύθηκε τα μέλη της Συμβουλευτικής Επιτροπής. Το σύντομο αυτό κείμενο δημοσιοποιείται γιατί πληροφορούμαι ότι ακόμη και στη συνεδρία της απονομής των βραβείων ο καλός συνάδελφος χαρακτήρισε άδικους όσους δεν συμφωνούν με τις απόψεις του για το Λεξικό. Τώρα θα έχει μπροστά του την άποψή μου για να μας εξηγήσει πού έγκειται η αδικία που διέπραξα.

ΥΓ.: Εξαιτίας της κατάστασης της όρασής μου και των άλλων ερευνητικών ασχολιών μου δεν ασχολήθηκα εκτενώς με το Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας της Ακαδημίας Αθηνών ή μάλλον το Λεξικό του καθηγητή κ. Χριστόφορου Χαραλαμπάκη και των συνεργατών του, που εκδόθηκε δαπάναις της Ακαδημίας. Απλώς είδα ελάχιστα λήμματα και επ’ αυτών αναφέρθηκα, εκφράζοντας την εντύπωση που μου προκάλεσαν.

Έντυπη έκδοση ΤΟ ΠΑΡΟΝ