Όλα ανοιχτά στη Μέση Ανατολή
Το Ισραήλ, με την Ακροδεξιά κυρίαρχη, αιματοκύλησε και πάλι τη Γάζα μετατρέποντας σε ερείπια ζωές και περιουσίες, με την παλαιστινιακή ηγεσία βαθιά διχασμένη να προτάσσει μικρόνοα παιχνίδια εξουσίας.
Όμως οι τάσεις που διαμορφώνονται στην αρχή της νέας χρονιάς μας δίνουν αμφίσημους οιωνούς και επιτρέπουν ίχνη αισιοδοξίας για στοιχειώδεις θετικές εξελίξεις.
Κράτει στην επέλαση των τζιχαντιστών
Στις αρχές ενός εφιαλτικού καλοκαιριού οι τζιχαντιστές σάρωναν σύνορα παίρνοντας τη μια ιρακινή πόλη μετά την άλλη. Στον Βορρά οι δυνάμεις του ιρακινού Κουρδιστάν, με τη βοήθεια των Κούρδων της Συρίας και της Τουρκίας κατάφεραν να βάλουν τέλος στην προέλαση του Ισλαμικού Κράτους (ΙΚ) ενώ στον Νότο η συνεργασία Αμερικανών και Ιρανών με την κεντρική ιρακινή κυβέρνηση έσωσε τη Βαγδάτη. Έκτοτε ο συνασπισμός των αραβικών χωρών και των ΗΠΑ με συνεχείς βομβαρδισμούς έχει, προς το παρόν, περιορίσει την περαιτέρω επέκταση των τζιχαντιστών σε Συρία και Ιράκ ενώ εκατοντάδες αμερικανών «τεχνικών συμβούλων» και ιρανικές δυνάμεις ενισχύουν τον ιρακινό στρατό. Η νέα κυβέρνηση στη Βαγδάτη απεκατέστησε τις σχέσεις με τους Κούρδους του Βορείου Ιράκ και γίνονται προσπάθειες για την επαναπροσέγγιση με τους σουνιτικούς πληθυσμούς. Με την έκβαση των μαχών στην Ανμπάρ του Ιράκ και στη Ντερά της Συρίας να απειλεί να φέρει τις δυνάμεις του ΙΚ στα σύνορα της Ιορδανίας, είναι πλέον ξεκάθαρο ότι μόνο οι βομβαρδισμοί δεν φτάνουν και ότι οι κουρδικές δυνάμεις δεν είναι επαρκείς. Το συμπέρασμα όλων: μόνο ο γηγενής σουνιτικός πληθυσμός σε Ιράκ και Συρία μπορεί, αν κινητοποιηθεί και πειστεί, να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά το ΙΚ.
Εκατομμύρια πρόσφυγες – τεράστιες πιέσεις στα κράτη
Αν αναλογιστούμε ότι στην Ελλάδα, με έναν πληθυσμό σχεδόν 11.000.000 θεωρούμε εθνική καταστροφή τον εμφύλιο με τους περίπου 40.000 νεκρούς και 600.000 εκτοπισμένους, βοηθάει ν’ αναλογιστούμε ότι στη Συρία με το διπλό από εμάς πληθυσμό οι νεκροί είναι πάνω από 200.000 και οι εκτοπισμένοι 6.000.000. Πέρα από το μέγεθος της ανθρωπιστικής καταστροφής, που απειλεί να γίνει μεγαλύτερη καθώς ο ΟΗΕ ανακοίνωσε ότι δεν έχει πλέον πόρους να θρέψει τους σύρους πρόσφυγες, η πίεση που ασκείται στα γειτονικά κράτη είναι τεράστια. Το 20% των κατοίκων του Λιβάνου είναι πλέον σύροι πρόσφυγες, στην Ιορδανία των 8 εκατομμυρίων ο αριθμός τους ανέρχεται στο 1.000.000 ενώ στην Τουρκία το 2015 αναμένεται να φτάσουν το 1,7 εκατομμύρια. Αν λάβουμε υπόψη μας τις πιέσεις που δημιουργεί ο ανταγωνισμός σιιτικών και σουνιτικών διεθνών κέντρων εξουσίας και ο σουνιτικός φονταμενταλισμός καταλαβαίνουμε ότι το σενάριο της αποσταθεροποίησης, σε διαφορετικούς βαθμούς, και των τριών αυτών χωρών είναι πιθανό.
Σημαντικότερο όμως ίσως είναι το γεγονός ότι οι άγριες συγκρούσεις που εξελίσσονται σπάνε τους δεσμούς εμπιστοσύνης ανάμεσα σε διαφορετικούς θρησκευτικούς, εθνικούς και φυλετικούς πληθυσμούς και οδηγούν σε ένα μωσαϊκό ασύνδετων και πολωμένων, σε διαρκή αντιπαλότητα μεταξύ τους κοινοτήτων που εξαιρετικά δύσκολα θα συμβιώσουν ξανά στο μέλλον με ειρήνη.
Οι ελπίδες των Κούρδων για ανεξαρτησία
Ο μόνος ίσως πληθυσμός της Μέσης Ανατολής που νιώθει ότι το 2014 του έφερε θετικές εξελίξεις είναι οι διαμοιρασμένοι σε τέσσερα κράτη Κούρδοι. Στο Ιράκ κατέγραψαν σημαντικά κέρδη και θα μπορούν πλέον ελεύθερα να εξάγουν το πετρέλαιο της περιοχής τους μέσω του αγωγού προς την Τουρκία, ενώ η εκκίνηση της συνεργασίας των Κούρδων της Συρίας με τις ΗΠΑ και την Ευρώπη στη μάχη κατά του ΙΚ ενισχύει την πιθανότητα να βγει στο προσεχές μέλλον το (αδελφό με τους σύριους κούρδους) ΡΚΚ από τη λίστα των τρομοκρατικών οργανώσεων. Στο ζήτημα της ομαλής μετάβασης των Κούρδων της ευρύτερης περιοχής σε ένα καθεστώς αυτονομίας, κεντρικός θα είναι ο ρόλος που θα επιλέξει να παίξει η Τουρκία. Όμως το γεγονός ότι οι διαπραγματεύσεις με το ΡΚΚ για ειρήνευση έχουν παγώσει και η στάση της τουρκικής κυβέρνηση στο Κομπάνι προβληματίζουν. Επιπλέον, υπάρχουν ενδείξεις ότι η κυβέρνηση Ερντογάν στήνει σύγκρουση στο εσωτερικό της τουρκικής κουρδικής κοινότητας ανάμεσα στο ΡΚΚ και σε κούρδους ισλαμιστές, ενώ ταυτόχρονα ασκούνται πιέσεις στους Κούρδους του Βορείου Ιράκ, με τους οποίους η Άγκυρα έχει δομήσει ισχυρούς οικονομικούς δεσμούς. Παρόλα αυτά το τζίνι έχει ήδη βγει από το μπουκάλι του.
Το τέλος του σουνιτικού πολιτικού ονείρου
Η υποχώρηση του Κατάρ και η απόφαση για συμπόρευση στην εξωτερική πολιτική με τις υπόλοιπες μοναρχίες του κόλπου βάζει και οριστικά τέλος στα όνειρα που μοιραζόταν με την Τουρκία για τη δημιουργία ενός σουνιτικού πολιτικού άξονα που θα κυριαρχούσε σε Βόρεια Αφρική και Μέση Ανατολή. Μπορεί η αραβική άνοιξη να έδωσε αέρα στα πανιά των δύο συμμάχων όταν κόμματα – παρακλάδια της μουσουλμανικής αδελφότητας πήραν την εξουσία στην Τυνησία, την Αίγυπτο και τη Γάζα και πρωτοστάτησαν στις εξεγέρσεις σε Συρία, Λιβύη και Υεμένη, όμως η προσγείωση ήρθε απότομα.
Οι αδελφοί μουσουλμάνοι δεν κράτησαν τις ισορροπίες και συνένωσαν τους πάντες εναντίον τους με αποτέλεσμα το πραξικόπημα στην Αίγυπτο και την εκλογική στροφή προς κοσμικές δυνάμεις στην Τυνησία, ενώ στις χώρες όπου υπήρξαν ένοπλες συγκρούσεις επικράτησαν περισσότερο ακραίες δυνάμεις. Πλέον, μετά την παρακίνηση της ηγεσίας του Κατάρ να εγκαταλείψουν τη Ντόχα, μοναδικός υποστηρικτής των στην εξορία ηγετών του κινήματος είναι η Τουρκία, όπου και όλοι μεταφέρονται. Όσον αφορά όμως τα χαμηλότερα ηγετικά κλιμάκια και τα απλά μέλη των οργανώσεων που έχουν παραμείνει στις χώρες τους δεν μετακινούνται σε μεγάλο βαθμό και στελεχώνουν τις τάξεις του ΙΚ.
Το αιγυπτιακό στοίχημα
Στην Αίγυπτο, μετά το σύντομο δημοκρατικό πείραμα, δοκιμάστηκε η παλιά συνταγή. Το πραξικόπημα κατά του Μόρσι, το αιματοκύλισμα που ακολούθησε, η καταδίωξη με εκατοντάδες συλλήψεις και φυλακίσεις των μελών και της ηγεσίας της μουσουλμανικής αδελφότητας και οι επιχειρήσεις στο Σινά κατά των τζιχαντιστών που έχουν βαρύ τίμημα για τον ντόπιο πληθυσμό κινούνται στην κόψη του ξυραφιού. Είτε θα στερεώσουν την εξουσία του Σίσι είτε θα οδηγήσουν τις ισλαμιστικές δυνάμεις σε περαιτέρω ριζοσπαστικοποίηση. Κρίσιμο ρόλο θα παίξει το κατά πόσο τα φαραωνικά έργα που έχει εξαγγείλει ο πρώην δικτάτορας και νυν πρόεδρος θα καταφέρουν να επανεκκινήσουν την αιγυπτιακή οικονομία και ο βαθμός στον οποίο οι Σαουδάραβες θα συνεχίσουν να συνδράμουν οικονομικά την Αίγυπτο.
Εξελίξεις – καταλύτες
Δύο είναι τα στοιχήματα που μπορεί να γεννήσουν θετικότερες εξελίξεις στο σύνολο της Μέσης Ανατολής, ή τουλάχιστον, να προλάβουν τα χειρότερα. Το πρώτο, και σημαντικότερο, είναι η έκβαση των διαπραγματεύσεων με το Ιράν για το πυρηνικό του πρόγραμμα. Στη Δύση εκτιμούν ότι με την προστιθέμενη πίεση των χαμηλών τιμών πετρελαίου η ιρανική πλευρά αντιμετωπίζει ως επιτακτική την άρση των διεθνών κυρώσεων.
Αν εκεί γίνει η αρχή και υπό την απειλή του ΙΚ, που ενώνει παλαιούς εχθρούς, είναι πιθανή μια ρεαλιστική συνεννόηση για όλα τα ανοικτά ζητήματα στη Μέση Ανατολή με τους Ιρανούς, αρχής γενομένης από τον συριακό εμφύλιο, όπου η Τεχεράνη είναι η κύρια πηγή στήριξης του Άσαντ. Κρίσιμο θα είναι το ποιος θα κρατά την εξουσία στο Τελ Αβίβ, καθώς η ισραηλινή απειλή για βομβαρδισμούς κατά του Ιράν παραμένει.
Επιπλέον, μπορεί οι κατά καιρούς εντάσεις στο Παλαιστινιακό να μην οδηγούν σε άμεση ανάφλεξη της ευρύτερης περιοχής, αλλά το ζήτημα αυτό και οι συνέπειές του αγγίζουν τον πυρήνα της ριζοσπαστικοποίησης μουσουλμανικών πληθυσμών ανά τον κόσμο. Το γεγονός ότι για πρώτη φορά οι δημοσκοπήσεις για τις εκλογές του Μαρτίου φέρνουν τον κεντρώο συνασπισμό μπροστά από τον Νετανιάχου είναι ελπιδοφόρο, αλλά καθώς άλλα κόμματα της Ακροδεξιάς στο πολυδιασπασμένο ισραηλινό πολιτικό σκηνικό παρουσιάζονται ενισχυμένα, όλα τα ενδεχόμενα παραμένουν ανοικτά.