Το ιστορικό μιας τραγωδίας
Τα μεσάνυχτα της 5ης προς 6η Σεπτεμβρίου 1955, μια βόμβα εκρήγνυται στον κήπο του τουρκικού προξενείου στη Θεσσαλονίκη. Προκαλούνται μικρές σχετικά ζημιές στα τζάμια του παρακείμενου κτιρίου, που φέρεται ως οικία του Κεμάλ Ατατούρκ, ο οποίος, ως γνωστό, είχε γεννηθεί στη Θεσσαλονίκη.
Το απόγευμα της 6ης Σεπτεμβρίου δημοσιεύονται στον τουρκικό Τύπο σχετικές φωτογραφίες, που προβάλλουν την εντύπωση ότι στο σπίτι του «πατέρα των Τούρκων» είχε σημειωθεί μια σημαντική έκρηξη από βόμβα που είχαν δήθεν τοποθετήσει Έλληνες. Τούτο, βέβαια, δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα, δεδομένου ότι μουσουλμάνος φοιτητής από την Κομοτηνή ήταν εκείνος που είχε παραλάβει την εκρηκτική ύλη και είχε καθοδηγήσει σχετικά τον επίσης μουσουλμάνο από την Κομοτηνή φύλακα του προξενείου στην προβοκατόρικη αυτή πράξη.
Οι δημοσιευθείσες φωτογραφίες και πληροφορίες αποτέλεσαν και το έναυσμα της πρωτοφανούς αγριότητος πογκρόμ εναντίον των ομογενών μας στην Κωνσταντινούπολη, υπό την επιγραμματική διατύπωση «Σεπτεμβριανά του 1955».
Για να τοποθετήσουμε τα παρακάτω αναφερόμενα τραγικά γεγονότα στο ιστορικό τους πλαίσιο, απλά αναφέρουμε ότι τον Απρίλιο του 1955 είχε ξεκινήσει στην Κύπρο ο αγώνας της ΕΟΚΑ. Ο αγώνας αυτός, υπενθυμίζουμε, απέβλεπε στην αποτίναξη του αποικιοκρατικού δεσμού και την ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα. Τον Ιούνιο δε του ίδιου έτους, το Λονδίνο συγκάλεσε διάσκεψη με αντικείμενο την κατάσταση στην Κύπρο. Εκτός από τη συμμετοχή της ίδιας της Μ. Βρετανίας, η τελευταία κάλεσε την Ελλάδα και την… Τουρκία.
Η διάσκεψη συνήλθε τελικά στις 29 Αυγούστου 1955 στο Λονδίνο με τη συμμετοχή και των τριών χωρών, δηλαδή της Ελλάδας, της Μ. Βρετανίας και της Τουρκίας. Κι έτσι, το Κυπριακό κατέληξε από πρόβλημα αποικιοκρατικό να αποτελεί έκτοτε αντικείμενο ελληνοτουρκικής διαμάχης και να εμφανίζεται η Τουρκία ως έχουσα συμφέροντα στην Κύπρο.
Τι ακριβώς, λοιπόν, συνέβη τότε, τη νύχτα της 6ης προς 7η Σεπτεμβρίου 1955;
Αρκετές μέρες πριν, άτομα προερχόμενα από διαφορετικές περιοχές, εφοδιασμένα με ρόπαλα, λοστούς, εκρηκτικά και άλλα «χρήσιμα» αντικείμενα, επιβαίνοντα πλοίων, τρένων, λεωφορείων, μεταφέρθηκαν στην Κωνσταντινούπολη, προκειμένου να συμμετάσχουν στο ανθελληνικό αυτό πογκρόμ του Σεπτεμβρίου.
Είναι μάλιστα χαρακτηριστικό ότι πριν από τα τραγικά γεγονότα είχαν χαρτογραφηθεί σημεία-στόχοι ελληνικού ενδιαφέροντος, προκειμένου να «διευκολυνθεί» ο μαινόμενος όχλος στο αποτρόπαιο έργο του.
Συντονισμένος, και προφανώς υπό τις οδηγίες μελών του Στρατού και της Αστυνομίας με πολιτική περιβολή, ο μαινόμενος τουρκικός όχλος άρχισε να λεηλατεί και να καταστρέφει οτιδήποτε ελληνικό. Λέγεται μάλιστα ότι αν και ήταν πολλοί οι Τούρκοι που δεν ενέκριναν τις εγκληματικές αυτές πράξεις, απέφυγαν να ειδοποιήσουν -με ορισμένες εξαιρέσεις- σχετικά τους έλληνες φίλους τους, που θα μπορούσαν εν τω μεταξύ να λάβουν τα απαραίτητα μέτρα προστασίας της ζωής τους και αυτών και των οικογενειών τους, καθώς και να διασώσουν βασικά περιουσιακά τους στοιχεία.
Εννέα περίπου ώρες ήρκεσαν για τον τραγικό απολογισμό. Θάνατοι, βάναυσες κακοποιήσεις, βιασμοί, άγριες ξυλοκοπήσεις ιερωμένων που γυμνώθηκαν και διαπομπεύθηκαν. 4.500 περίπου καταστήματα καταστράφηκαν, μαζί και με σπίτια, φαρμακεία, σχολεία, ξενοδοχεία, εργοστάσια, εκκλησίες κ.λπ. Δύο ακόμη κοιμητήρια συλήθηκαν μαζί με τάφους των Πατριαρχών στη Μονή Βαλουκλή. Και τόσα άλλα.
Χιλιάδες ομογενών μας έμειναν άστεγοι, με μόνα διασωθέντα αντικείμενα τα ρούχα που φορούσαν.
Η κατάσταση έβαινε εκτός ελέγχου και μόλις τις πρωινές ώρες της 7ης Σεπτεμβρίου επενέβη ο Στρατός.
Εν τω μεταξύ στην Ελλάδα, λόγω της βαριάς ασθένειας του τότε πρωθυπουργού Αλέξανδρου Παπάγου, η κυβέρνηση στην ουσία ήταν ακέφαλη. Ο Παπάγος πέθανε λίγες μέρες μετά, στις 4 Οκτωβρίου.
Χαρακτηριστική υπήρξε η αντίδραση των ΗΠΑ στο ανθελληνικό πογκρόμ. Ο τότε υπουργός Εξωτερικών Τζον Φόστερ Ντάλες εκάλεσε και τις δύο πλευρές να επιδείξουν αυτοσυγκράτηση και να συμφιλιωθούν.
Ποια τελικά ήταν η αντίδραση της Τουρκίας;
Μόλις τον Οκτώβριο του ίδιου έτους, μετά την ανάληψη της εξουσίας από τον Κωνσταντίνο Καραμανλή και την αποχή της Ελλάδας από τα γυμνάσια του ΝΑΤΟ, η Τουρκία αναγκάσθηκε να αποδώσει μια υποτυπώδη μόνο, από ηθικής απόψεως, ικανοποίηση στη χώρα μας.
Ο τούρκος υπουργός Εξωτερικών ύψωσε την ελληνική σημαία στο κτίριο του ελληνικού προξενείου της Σμύρνης, ενώ συγχρόνως αποδίδοντο οι τιμές προς τη σημαία από τουρκικό και ελληνικό άγημα και ανακρούοντο οι εθνικοί ύμνοι των δύο χωρών.
Τα σχόλια, νομίζουμε, περιττεύουν…
Οι διαπραχθείσες θηριωδίες θα παραμείνουν ανεξίτηλες στη συλλογική μνήμη του λαού μας, που δεν έγραψε ποτέ τον επίλογο στα τραγικά εκείνα γεγονότα.
Το 1960, μετά από στρατιωτικό πραξικόπημα, συνελήφθη ο Μεντερές, πρωθυπουργός κατά τα Σεπτεμβριανά και μαζί με τον τέως Πρόεδρο Τζελάλ Μπαγιάρ και άλλους υπουργούς οδηγήθηκε σε δίκη που διήρκεσε πολλούς μήνες. Η κατηγορία αφορούσε πολλά εγκλήματα, μεταξύ των οποίων και την οργάνωση του ανθελληνικού πογκρόμ, αλλά και την παραβίαση του τουρκικού Συντάγματος.
Τελικά καταδικάστηκε σε θάνατο δι’ απαγχονισμού, ποινή που εκτελέστηκε το 1961. Εικοσιτέσσερις ώρες πριν από την έκδοση της απόφασης, ο Μεντερές είχε αποπειραθεί να αυτοκτονήσει, λαμβάνοντας βαρβιτουρικά.
Ο Αντνάν Μεντερές υπήρξε τρεις φορές πρωθυπουργός. Και μια μικρή λεπτομέρεια. Το αεροδρόμιο της Σμύρνης φέρει, προς τιμήν του, το όνομά του.
Αυτό εν συντομία υπήρξε το χρονικό του αποτρόπαιου πογκρόμ, τραγικό θύμα του οποίου υπήρξε ο Ελληνισμός της Πόλης.
Είναι, πάντως, γεγονός ότι στη σύγχρονη Τουρκία ακούγονται σποραδικά και άλλες φωνές. Αυτές που καλούν το τουρκικό κράτος να ζητήσει συγγνώμη για τα τραγικά εκείνα γεγονότα του 1955. Αυτό το νόημα είχε και η προ ολίγων ακόμη ημερών διαμαρτυρία, όταν τούρκοι ακτιβιστές, μέλη πλατφόρμας εναντίον του ρατσισμού και του εθνικισμού, οργάνωσαν εκδήλωση διαμαρτυρίας στην Κωνσταντινούπολη, στη γνωστή Μεγάλη Οδό του Πέραν.
Πάνε σχεδόν 60 χρόνια από τότε.
Πόσο μεγάλη, άραγε, είναι η μερίδα του τουρκικού λαού που έχει συνειδητοποιήσει τη σημασία των γεγονότων εκείνων της νύχτας της 6ης προς 7η Σεπτεμβρίου 1955 και την τραγωδία που υπέστη ο Ελληνισμός της Πόλης;