Στράτευση και αυτονομία, αιχμές βάθους και κρίσης
θα αρχίσω σήμερα με χρήσιμους, ελπίζω, θεωρητικούς διαλογισμούς και θα καταλήξω με την ξενόφερτη κρίση που μαστίζει τη χώρα μας. Κρίση πολιτική, οικονομική και κοινωνική.
Το άτομο ως φορέας ιδεών και εκφραστής συνειδητών ή ασύνειδων τάσεων κι επιδιώξεων ταλαντεύεται αδιάλειπτα ανάμεσα στη διατήρηση της αυτονομίας του και τη διαπλάτυνσή της, έτσι που νʼ αγκαλιάσει κι άλλες «αυτονομίες» και να πάψει να ʼναι αυτονομία, μετατρεπόμενη σε στράτευση. Η ατέρμονη αυτή κίνηση ανάμεσα στη διατήρηση της αυτονομίας και την αυτοκατάργησή της, συντροφεύει το άτομο –το εξατομικευμένο άτομο φυσικά, γιʼ αυτό μιλάω– σʼ όλο του τον βίο.
Αυτονομία και στράτευση είναι για τη διανόηση ό,τι είναι για το θυμικό η ενδοστροφική προσήλωση στο εγώ και η εξωστροφική εξάρτηση απʼ την ομάδα. Εσωστροφικοί τύποι στρατεύονται στο μέτρο που η διανόησή τους ελέγχει το ενδοθυμικό τους υπόστρωμα και μπορεί να κατευθύνει τον ψυχισμό τους σε a priori καθορισμένα σχήματα. Το ανάλογο ισχύει και για τους εξωστροφικούς που θέλουν να διατηρήσουν την αυτονομία του πνεύματός τους. Εμπειρικά φαίνεται να ʼναι σωστό, πως ο εξωστροφικός στρατεύεται με μεγαλύτερη ευκολία απʼ τον εσωστροφικό. Εξίσου σωστό όμως είναι πως η στράτευση προϋποθέτει την ενηλικίωση, την ωρίμανση του ατόμου. Την απελευθέρωσή του δηλαδή από τις χθόνιες δυνάμεις που το κρατούσαν ανεξατομίκευτο στη θαλπωρή του χώρου της Μήτρας.
Θα ʼταν βέβαια μεγάλη απλοποίηση –και συγχρόνως πλαστογράφηση–, αν δεχόμαστε πως το πρόβλημα είναι αποκλειστικά ψυχολογικό, ζήτημα τυπολογίας μονάχα. Ωστόσο, παρόλο που δεν υπάρχουν στην πράξη καθαροί τύποι, η τυπολογία παίζει ρόλο προσδιοριστικό στην ερμηνεία του φαινομένου και εντοπίζει την προδιάθεση για τη μία ή την άλλη στάση.
Πολιτικό Θέατρο και Στρατευμένο Θέατρο δεν είναι έννοιες ταυτόσημες. Κι ας καταπιάνονται στην ουσία οι στρατευμένοι συγγραφείς με το ίδιο πάντα αντικείμενο: την αφύπνιση της εκάστοτε καταπιεζόμενης ομάδας. Η πρώτη έννοια είναι περιεκτικότερη απʼ τη δεύτερη. Αρνητικά και το Θέατρο του Παραλόγου είναι Πολιτικό Θέατρο, μια και αποδιώχνει την προσοχή του θεατή από τις κοινωνικές αντιθέσεις και την καίριας σημασίας προβληματική τους.
Ο όρος στράτευση χρωστάει την πατρότητα στον Sartre –τον μέγα φιλόσοφο, τον διανοητή τεράστιας εμβέλειας, τον οξυδερκέστατο δοκιμιογράφο και εντυπωσιακό θεατρικό συγγραφέα (που αρνήθηκε το Βραβείο Νόμπελ)–, ο οποίος πρωτομίλησε για engagement και litterature engagee το 1948 στο δοκίμιό του «Τι είναι η λογοτεχνία;». Το αξιοπερίεργο είναι πως τον όρο αυτόν, engagement, τον έχουν οικειοποιηθεί και οι σκοτεινές, ανασταλτικές της προόδου δυνάμεις της Δεξιάς. Παράδειγμα: Τον ιμπεριαλιστικό πόλεμο του Βιετνάμ τον είχαν μεταβαφτίσει εκείνη την εποχή σε «αμερικανικό engagement στο Βιετνάμ»! Η στράτευση ωστόσο –λέξη που μέσα της συνακούγεται «αγώνας», «μόχθος», «προσπάθεια»– προϋποθέτει ανιδιοτέλεια. Προϋποθέτει ένταξη στο στρατόπεδο των αδύνατων, των φτωχών, των κατατρεγμένων. Αγώνα ανένδοτο και απηνή για την πρόοδο, την ελευθερία, την απελευθέρωση του ανθρώπου απʼ τον άνθρωπο. Όλοι οι φωτισμένοι άνθρωποι της σχετικά πρόσφατης ιστορίας της Ευρώπης, οι μεγάλοι ανθρωπιστές κι αλτρουιστές, οι νηφάλιοι οραματιστές, οι λογής εικονοκλάστες, είχαν στρατευτεί στην εποχή τους ενάντια στην αδικία, την εκμετάλλευση και την υποδούλωση των συνανθρώπων τους.
Ο Τολστόι λόγου χάρη, ο χειμαρρώδης αυτός ανθρωπιστής, η πληθωρική και συνάμα ασκητική φύση, η γεμάτη ταπεινοσύνη κι ανιδιοτέλεια, ο αγαθός, καταδεχτικός, πονόψυχος προύχοντας με τη ζεστή καρδιά και το λαγαρό μυαλό, είχε στρατευτεί στον καιρό του κι είχε αγωνιστεί μʼ όλες του τις δυνάμεις απʼ το σωστό στρατόπεδο. Το ίδιο κι ο Ζωρρές, ο (ίσαμε σήμερα παρεξηγημένος) Ρομαίν Ρολλάν κι άλλοι πολλοί, ο καθένας με τον τρόπο του.
Το να αγωνίζεσαι όμως απʼ το σωστό στρατόπεδο ΔΕΝ ΦΤΑΝΕΙ κατά τον Sartre. Εκείνο που χωρίζει τον Τολστόι, τον Ζωρρές και τους άλλους απʼ τον στρατευμένο διανοούμενο, όπως τον έχει συλλάβει ο Sartre, είναι το σύστημα και η ΜΕΘΟΔΙΚΟΤΗΤΑ. Αυτή είναι η ειδοποιός διαφορά. Καμιά δύναμη δεν πρέπει να ξοδεύεται στα τυφλά. Οι εσωτερικές παρορμήσεις, ακόμα κι η αγανάκτηση, πρέπει να διοχετεύονται στο κανάλι που θα αποφέρει το μεγαλύτερο κέρδος στην «κοινή υπόθεση».
Στην Ελλάδα σήμερα Η ΚΡΙΣΗ ΕΙΝΑΙ ΑΓΕΦΥΡΩΤΗ. Γιʼ αυτό και η ΣΤΡΑΤΕΥΣΗ οφείλει να είναι σχεδόν ΟΛΙΚΗ. Ο Sartre μιλούσε το 1948 για το engagement των διανοουμένων κυρίως –λογοτεχνών, συγγραφέων πρόζας και θεατρικών έργων, αλλά και καλλιτεχνών πάσης φύσεως–, χωρίς να περιλαμβάνει στην ευόδωση της «κοινής υπόθεσης» τους απλούς πολίτες. Στις μέρες μας οι απλοί πολίτες (που είναι και πολύ περισσότεροι) στενάζουν και υποφέρουν εξίσου με τους στρατευμένους διανοούμενους, από τους οποίους φρονώ ότι αρχικά επηρεάστηκαν.
Σήμερα ο επηρεασμός είναι άμεσος και βιωματικός, αφού η κατάσταση επιδεινώνεται καθημερινά, με τους ξετσίπωτους κυβερνώντες να επιδίδονται ταυτοχρόνως σε ασύλληπτης έκτασης ρουσφέτια! «Έστι δίκης οφθαλμός ος τα πανθʼ ορά»! Ή μάλλον: Ο ξεσηκωμός –σε εκλογές ή εκτός εκλογών– θα είναι ουρανομήκης και Η ΣΥΝΤΡΙΒΗ ΤΟΥΣ ΟΛΟΚΛΗΡΩΤΙΚΗ.