Έρωτας, αγάπη, φιλία, libido
1. Στην αρχαία γραμματολογία δεν απαντάται ο όρος «αγάπη», παρά σε σπάνιες περιπτώσεις, π.χ., στον διάλογο «Λύσις» του Πλάτωνος (215 a-d) και χωρίς να έχει ένα σαφώς προσδιορισμένο περιεχόμενο, διακεκριμένο από την έννοια του έρωτα ή της φιλίας. Επίσης, σε εικόνα ημίγυμνης γυναίκας, σε βάζο του 5ου-4ου π.Χ. αιώνα με το όνομα αγάπη.
Στην αρχαία γραμματολογία χρησιμοποιούνται οι όροι έρωτας και φιλία. Στον Ησίοδο, ο Έρωτας είναι θεός, ο πιο ωραίος μεταξύ των θεών. «Λυσιμελής», που παραλύει τα μέλη του σώματος και δαμάζει τη θέληση και τη γνώση. Έρχεται μέσα από το χάος, με τη Γη και τον Ουρανό, και από την ερωτική συνεύρεσή τους γεννώνται οι Θεοί και οι άνθρωποι και δημιουργείται «κόσμος». Κόσμος, ως κοινωνία, και κόσμος ως κόσμημα, ως ομορφιά.
Στον Πλάτωνα, ο έρωτας είναι βιολογική και ψυχική ορμή. Περιλαμβάνει τη σεξουαλικότητα και ταυτόχρονα την υπερβαίνει στη σκάλα ανόδου από το συγκεκριμένο ωραίο (το γυναικείο, π.χ., σώμα, το ωραίο πρόσωπο) προς το αφηρημένο ωραίο, την ιδέα του κάλλους. Η ίδια η φιλοσοφία, άλλωστε, είναι τέκνο του έρωτα για την αλήθεια, του θαυμασμού και της απορίας του ανθρώπου να βρει απαντήσεις στα ερωτήματα της φύσης και της ζωής…
2. Τον όρο αγάπη εισήγαγε ο χριστιανισμός με τη μορφή εντολής: «Αγάπα τον πλησίον σου, όπως τον εαυτό σου», χωρίς ανταπόδοση, χωρίς διάκριση και χωρίς επιλογή του προσώπου του πλησίον.
3. Ο έρωτας της ελληνικής φιλοσοφίας, η αγάπη του χριστιανισμού και η libido του Φρόιντ δεν ταυτίζονται; Έχουν μεταξύ τους διαφορές;
– Η χριστιανική αγάπη, όπως σημειώνει ο Ι. Συκουτρής στην Εισαγωγή του στο «Συμπόσιο του Πλάτωνος», δεν είναι επιλεκτική, δεν είναι αξιολογική, δεν είναι ανταποδοτική. Υπερβαίνει τη διάκριση των φύλων. Είναι φαινόμενο ψυχικό και η ψυχή δεν έχει φύλο.
Αυτή η ιδιαιτερότητα της χριστιανικής αγάπης είναι κατά πολλούς και η αδυναμία της. «Μου είναι αδύνατο», παρατηρεί ο Φρόιντ, «να βάλω στην ίδια θέση τους φίλους μου, με όλους τους άλλους. Θα τους αδικούσα ανεπίτρεπτα».
– Η libido για τον Φρόιντ, στην αρχική της διατύπωση, ήταν η σεξουαλική ορμή. Όταν ο Φρόιντ επικρίθηκε γιατί αναγνώριζε σεξουαλική ζωή στα παιδιά, διεύρυνε την έννοια της libido στα όρια του «Θείου Πλάτωνα», όπως επιγραμματικά σημειώνει. Έτσι, τη σεξουαλική ορμή και πέραν αυτής, την αγάπη για την οικογένεια, για τους φίλους, για την πατρίδα, για τα ωραία έργα και τις υψηλές ιδέες, την αγάπη για την ανθρωπότητα. Η «εξιδανίκευση» ή «μετουσίωση», η διοχέτευση δηλαδή της ορμής του έρωτα σε υψηλότερους στόχους, είναι πράξη αγάπης. Το έργο τέχνης είναι δημιούργημα του έρωτα. Ο Φρόιντ, στα 1920, τροποποίησε τη θεωρία του για δεύτερη φορά και -υπό την επίδραση του Εμπεδοκλή- διαμόρφωσε το δίπολο έρωτας – θάνατος, σε αντιστοίχιση του δίπολου Φιλότης – Νείκος. Ο έρωτας ήταν ο ένας πόλος της ζωής, ο θετικός. Ο άλλος πόλος πήρε το όνομα της ενόρμησης του θανάτου. Μιας δύναμης που ωθεί πίσω, στο παρελθόν, στην καταστροφή, τον θάνατο, την ανόργανη ύλη. Και σ’ αυτήν την ενόρμηση του θανάτου εντάχθηκαν όλα τα καταστροφικά και επιθετικά ένστικτα του ανθρώπου.
4. Η libido του Φρόιντ, και μετά τη διεύρυνση του περιεχομένου της, δεν ταυτίζεται με τον έρωτα του Πλάτωνα, παρά τους ισχυρισμούς των μαθητών του Φρόιντ, Nachmanshon και Pfister, και τελικά του ίδιου του Φρόιντ, όπως σημειώνει στο έργο του «Freud and Plato» ο Γ. Σάντας. Η ιατρική υποδομή του Φρόιντ, σημειώνει, τον οδήγησε να σκέφτεται την αγάπη με όρους συμπτώματος και αιτιών, σχεδόν ως εάν ήταν αρρώστια.
– Για τον Πλάτωνα, κάθε ερωτική ενόρμηση είναι μια μορφή επιθυμίας για το αγαθό. Στις ανώτερες βαθμίδες του έρωτα, η ομορφιά είναι αφηρημένη, η επιθυμία καθαρά ψυχική. Ο άνθρωπος αναζητά με τον έρωτα την πληρότητα, «το έτερον ήμισυ». Ο δρόμος αυτός δεν είναι δρόμος προς τα πίσω, στις απαρχές της βιολογικής κλίμακας, στα γονίδια ή τα νευρόνια. Είναι δρόμος προς τα εμπρός, δρόμος ανόδου στο αγαθό και το ωραίο. (Στην αγγλική γλώσσα «ερωτεύομαι» fall in love, σημαίνει πτώση. Στην πλατωνική εικόνα της σκάλας της Διοτίμας στο «Συμπόσιο», σημαίνει άνοδος.)
– Ο έρωτας για τον Πλάτωνα είναι «ολκός», έλξη προς την ομορφιά, την αλήθεια, το αγαθό. Στον έρωτα πρέπει να υπάρχει αμοιβαιότητα και στη φιλία «αντιφίλησις», κατά τον Αριστοτέλη. Σε κάθε περίπτωση αναγνώριση του προσώπου και της αξίας του.
5. Η φιλία, έννοια συγγενής με την αγάπη και τον έρωτα, αναφέρεται στις σχέσεις μεταξύ των μελών της οικογένειας και μεταξύ φίλων. Η πολιτική φιλία είναι θεμέλιο της κοινωνικής συνοχής. Πολιτική φιλία υπάρχει και καλλιεργείται μεταξύ ελευθέρων και ίσων.
Την πολιτική φιλία θα τη συναντήσουμε στους στόχους της πολιτικής.
Στόχοι της νομοθεσίας είναι: Να καθιστά την Πολιτεία «έμφρονα», «ελεύθερη», «εαυτή φίλη», δηλαδή ελεύθερη από ξένες εξαρτήσεις, να αναπτύσσει δεσμούς φιλίας μεταξύ των μελών της και να είναι Πολιτεία «έμφρων», με μυαλό.
Κάθε πολιτική κρίνεται με αυτά τα κριτήρια ελεύθερη, μυαλωμένη, φιλική με τους πολίτες. Και σπάνια, δυστυχώς, τα εκπληρώνει.