Το δένδρο και το δάσος
1. Ένα δένδρο αναπτύσσεται το ίδιο, είτε βρίσκεται μόνο του, είτε σε συστάδα δένδρων, είτε στο δάσος.
Ένας άνθρωπος αναπτύσσεται διαφορετικά μόνος του και διαφορετικά μέσα σε κοινωνία και με άλλους ανθρώπους. Ένα βρέφος, ένα νήπιο, αφημένο μόνο του στο δάσος, αν επιζήσει, θα επικοινωνεί με κραυγές των ζώων του δάσους, που έχει ακούσει. Δεν θα έχει γλώσσα. Η ικανότητα ομιλίας είναι εγχάρακτη, αλλά πρέπει να ασκηθεί. Είναι «δυνάμει». Γίνεται «ενεργεία» μόνο μέσα στην ανθρώπινη κοινότητα. Η γλώσσα, δηλαδή, είναι ανθρώπινη δημιουργία. Ο άνθρωπος είναι κοινωνικό ον από τη φύση του.
2. Κάθε κοινωνία επιχειρεί να διαπλάσσει τα υποκείμενα που την εξυπηρετούν, τη στηρίζουν και την αναπαράγουν. Ο καπιταλισμός επιχειρεί να διαπλάσσει υποκείμενα που αποδέχονται τις αρχές του. Υποκείμενα που ανταγωνίζονται στην ελεύθερη αγορά, σωρεύουν και επενδύουν. Στον πυρήνα του πιστεύει ότι η ανθρώπινη φύση είναι ανταγωνιστική. Τα σοσιαλιστικά συστήματα θεωρούν ότι στη βάση της ανθρώπινης φύσης βρίσκεται η συνεργασία. Και επιχειρούν να διαμορφώσουν υποκείμενα που αποδέχονται τη συνεργασία και προτάσσουν την έννοια της συμμετοχής, του κοινού συμφέροντος και της δίκαιης διανομής.
3. Για την επιτυχία των στόχων τους, οι κοινωνίες διαθέτουν κλίμακα αξιών και συστήματα παιδείας και κινήτρων, ψυχολογικών, οικονομικών κ.λπ. Η αντιστοίχιση «ψυχής» και «Πολιτείας», άλλωστε, υπάρχει, το γνωρίζουμε από την εποχή του Πλάτωνα, που πρώτος το επεσήμανε. Οι ψυχικές λειτουργίες του ανθρώπου η λογική, η επιχειρηματολογία, η αιτιολόγηση, η βούληση, το συναίσθημα, η φαντασία, οι επιθυμίες, η «όρεξη»,
η ορμή- επηρεάζονται, θετικά ή αρνητικά, από όσα συμβαίνουν στην Πολιτεία, στη δημόσια σκηνή.
4. Η αρχαία Ελλάδα έδωσε έμφαση στην κοινωνική διάσταση του ανθρώπου και την έννοια του κοινού αγαθού, του κοινού συμφέροντος. Ο πολίτης ήταν «μόριο» της πόλης («πόλις, οι πολίτες»). Η ευδαιμονία του μπορούσε να επιτευχθεί μόνο μέσα στην πόλη και στις σχέσεις με τους άλλους πολίτες και ήταν αποτέλεσμα ενάρετου βίου. Για αυτό ήταν το «πράττειν» -που περιελάμβανε Πολιτική και Ηθική- αυτό που έδινε στον άνθρωπο την ανθρώπινη ιδιότητα, που δημιουργούσε τη «δεύτερη φύση» του, την πολιτική, και τροποποιούσε την «πρώτη φύση» του, του ζώου… Ο αρχαίος κόσμος έδειξε τη σημασία της κοινωνίας του δάσους. Ο Αριστοτέλης, ιδιαίτερα, εσημείωσε ότι το όλον είναι ανώτερο, μεγαλύτερο από το άθροισμα των μερών του. Ότι το συλλογικό σώμα, με τον διάλογο των μελών του και τις διαφορετικές και αλληλοσυμπληρούμενες ειδικότητές τους, σκέπτεται καλύτερα από το μεμονωμένο άτομο.
5. Στην ιστορική διαδρομή υπήρξαν φωνές που αντιτάχθηκαν στην εξουσία, είτε του άρχοντα – βασιλιά είτε της δημοκρατικής πόλης. Ο Αχιλλέας αρνείται την εξουσία του Αγαμέμνονα που στηρίζεται στη διγλωσσία, ενώ ο Σωκράτης αρνείται το δικαίωμα στην πόλη και στη δικαιοσύνη, που ενεργεί εξ ονόματός της, να του στερήσουν το δικαίωμα του λόγου, του φιλοσοφείν.
6. Ο νεώτερος κόσμος, κυρίως από την εποχή του Διαφωτισμού και μετά, έδωσε έμφαση στο άτομο (στο δένδρο). Το άτομο είναι φορέας δικαιωμάτων και πηγή αξιών. Τα δικαιώματά του, με διάφορες μορφές και βάθος -ατομικά, πολιτικά, κοινωνικά, δικαιώματα προστασίας του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος κ.λπ.- τελούν υπό την εγγύηση και την προστασία της διεθνούς κοινότητας και των εθνικών Συνταγμάτων.
7. Η εικόνα που μας εκληροδότησε η αρχαία Ελλάδα
-με έμφαση στο σύνολο, στο κοινό αγαθό, τις κοινωνικές αξίες, την άμεση συμμετοχή στον λόγο και την πράξη,
την ολοκλήρωση μέσα στην κοινωνία- και η εικόνα που διαμόρφωσε ο σύγχρονος κόσμος -του ατόμου, φορέα δικαιωμάτων και αξιών- δεν είναι μεταξύ τους ασύμβατες. Στα σωστά τους πλαίσια, η μία συμπληρώνει την άλλη. Ο άνθρωπος είναι κοινωνικό ον, αλλά ταυτόχρονα ανεξάρτητη, αυτόνομη, ηθική προσωπικότητα και αξία. Η «κοινωνικοποίηση» του ατόμου και η «εξατομίκευσή» του πρέπει να προχωρούν παράλληλα και να αλληλοτροφοδοτούνται.
8. «Εξατομίκευση» σημαίνει να διαμορφωθεί ο άνθρωπος σε ιδιαίτερη, ξεχωριστή, αυτόνομη οντότητα, με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του. Να μπορεί να κρίνει, να επιλέγει και να πράττει με γνώση και ευθύνη. Να αυτοπροσδιορίζεται. Να μην αφομοιώνεται μέσα στη μάζα, αλλά και να μην αποστασιοποιείται από το σύνολο. «Κοινωνικοποίηση» σημαίνει να έχει επίγνωση ότι είναι κοινωνικό ον, μέλος κοινωνικών θεσμών και φορέας κοινωνικών ρόλων. Επίσης, σημαίνει ότι κατά την επιδίωξη του ιδιωτικού συμφέροντος πρέπει να λαμβάνει υπ’ όψιν του το κοινό συμφέρον και να μη βλάπτει τα δικαιώματα των άλλων. Και κάτι περισσότερο.
Η κοινωνική του δραστηριότητα δεν πρέπει να είναι παθητική και αυτοπεριοριστική (ώστε να αρκείται στο να μη βλάπτει τον άλλο). Πρέπει να είναι ενεργητική.
Οι πράξεις ελευθερίας του -που διευρύνουν δηλαδή την ελευθερία του- να είναι ταυτόχρονα πράξεις κοινωνικής απελευθέρωσης και των άλλων.
9. Δένδρα και δάσος αποτελούν ενιαίο σύνολο.
Όπως δεν πρέπει να χάνεις από τα μάτια σου το δάσος, όταν επικεντρώνεις της προσοχή σου στο δένδρο, έτσι, δεν πρέπει να χάνεις από τα μάτια σου την εικόνα του δένδρου, όταν παρατηρείς ένα δάσος.
Κοινωνία και άτομα αποτελούν ένα ενιαίο σύνολο.
Το επιχείρημα, επιβαρύνουμε τα άτομα μέχρι μαρασμού, για να σώσουμε το κράτος, είναι αβάσιμο. Το κράτος είναι οι πολίτες του. Ανθίζουν και μαραίνονται μαζί… Πράξεις και αποφάσεις που οδηγούν σε μαρασμό τους πολίτες, οδηγούν σε μαρασμό και την κοινωνία και τελικά και
το ίδιο το κράτος.