Ο άνθρωπος και οι κοινωνικοί θεσμοί
Ο άνθρωπος είναι «φύσει» (από τη φύση του) ον κοινωνικό. Η κοινωνικότητά του δεν είναι «νόμω», δηλαδή αποτέλεσμα κοινωνικού συμβολαίου.
1. Ο Όμηρος στο βιβλίο ΙΧ της «Οδύσσειας» σκιαγραφεί τους Κύκλωπες. Είναι «όντα», αλλά όχι άνθρωποι. Δεν έχουν «θέμιστες» (δηλαδή συνελεύσεις), «ουδέ αλλήλων αλέγουσι», δηλαδή δεν ενδιαφέρονται ο ένας για τον άλλο. Οι άνθρωποι, αντίθετα, είναι άνθρωποι γιατί έχουν συνελεύσεις που διαβουλεύονται και έχουν αλληλεγγύη, ενδιαφέρονται δηλαδή ο ένας για τον άλλον.
2. Ο Αριστοτέλης στα «Πολιτικά» (1253 a) χαρακτηρίζει τον άνθρωπο ζώο πολιτικό από τη φύση του, με έμφυτο το κοινωνικό συναίσθημα. Οι συμβιωτικοί θεσμοί (οικογένεια, κοινότητα, πόλη) δημιουργούνται από το έμφυτο κοινωνικό ένστικτο και υπηρετούν μια ζωή καλύτερη.
3. Ο Πλάτων θεωρεί ότι οι άνθρωποι δημιούργησαν κοινωνίες (κοινότητες και πόλεις) για να προστατευθούν από τον κίνδυνο των άγριων ζώων και να αποκτήσουν αυτάρκεια στις ανάγκες τους. Ο Δίας, διά του Ερμή, έστειλε στους ανθρώπους «αίδω τε και δίκην», το αίσθημα της ντροπής και της δικαιοσύνης, και χαρακτήρισε «νόσον της πόλης» όποιον δεν ντρέπεται για τις άνομες πράξεις του και όποιον αδικεί.
4. Όλοι συμφωνούν, λοιπόν, ότι ο άνθρωπος είναι πηγή χαράς και δημιουργίας όταν είναι άνθρωπος (κατά τη φράση του Μενάνδρου «ως χαρείεν άνθρωπος, όταν άνθρωπος η»), αλλά και ότι όταν παραμένει ζώο -εκτός δηλαδή της κοινωνίας και των θεσμών της- είναι το χειρότερο και το πιο επικίνδυνο ζώο. Το θέμα είναι η «κοινωνικοποίηση» του ανθρώπου. Και αυτή επιτυγχάνεται μέσα στην κοινωνία και τους θεσμούς της, που δημιουργούν οι άνθρωποι με τη φαντασία, τη λογική και την εμπειρία που αποκτούν και καλλιεργούν με τη συμμετοχή στην κοινωνική και πολιτική ζωή, με τη συμμετοχή στον διάλογο και την πράξη.
5. Ο πρώτος ιστορικά νόμος που κατοχύρωσε το δικαίωμα όλων των πολιτών να δημιουργούν ενώσεις κάθε νόμιμου σκοπού (θρησκευτικές, πολιτικές, οικονομικές, καλλιτεχνικές, κ.λπ.) είναι ο νόμος του Σόλωνα που διασώθηκε στους «Πανδέκτες». Μέχρι την εποχή του Σόλωνα το δικαίωμα αυτό το είχαν και το ασκούσαν μόνο τα μέλη της αριστοκρατικής τάξης. Ο Σόλων το επεξέτεινε σε όλο τον λαό. Είναι ο πρώτος νόμος που αναγνωρίζει το δικαίωμα της ελευθερίας και της αυτονομίας του πολίτη. «Ελευθερίας» να φτιάχνει δηλαδή ελεύθερα, χωρίς να ζητά άδεια ή έγκριση, θεσμούς, ενώσεις κ.λπ. και «αυτονομίας», να τους δίδει δηλαδή ο ίδιος τον «νόμο» που θέλει, το περιεχόμενο, τη μορφή οργάνωσης και λειτουργίας, τους σκοπούς, τα μέσα επίτευξης των σκοπών κ.λπ.
Το δικαίωμα αυτό και οι θεσμοί που το πραγματοποιούν επέζησαν κάτω από διαφορετικές πολιτικές, οικονομικές, ιστορικές κ.λπ. συνθήκες, και σήμερα αποτελούν περιεχόμενο όλων των διεθνών οργανισμών (ΟΗΕ, Συμβούλιο της Ευρώπης, Ευρωπαϊκή Ένωση) και των Συνταγμάτων όλων των κρατών.
6. Η ιστορική διαδρομή έχει επιβεβαιώσει: Ότι τα ολιγαρχικά ή δικτατορικά καθεστώτα αναστέλλουν ή απαγορεύουν τη λειτουργία των εκούσιων ελεύθερων συνενώσεων των πολιτών και θέτουν υπό αυστηρό έλεγχο τη λειτουργία των συνεταιρισμών. Ότι αντίθετα τα δημοκρατικά καθεστώτα στηρίζουν και στηρίζονται στις εκούσιες συνενώσεις των πολιτών και διευρύνουν το δικαίωμα του συνέρχεσθαι και συνεταιρίζεσθαι.
Αιτία είναι ότι οι αρχές της ελεύθερης συνένωσης και της αυτονομίας λειτουργούν ως ενοποιητικά στοιχεία, δημιουργούν αλληλεγγύη, η οποία ενισχύει την κοινωνική συνοχή και τη συναντίληψη για το παρελθόν (όλοι έχουμε κοινή ανθρώπινη καταγωγή), για το παρόν (όλοι είμαστε στο ίδιο πλοίο) και για το μέλλον (όλοι έχουμε κοινή ανθρώπινη μοίρα).
7. Έχει επίσης παρατηρηθεί και επιβεβαιωθεί ότι οι άνθρωποι μπροστά σε κοινούς κινδύνους και φυσικές καταστροφές, για την αντιμετώπισή τους λειτουργούν με βάση άτυπες συνενώσεις. Όταν αποδεικνύεται στην πράξη η αδυναμία της γραφειοκρατίας να αντιμετωπίσει άμεσα και αποτελεσματικά τις συνέπειες κοινού κινδύνου (π.χ. σεισμών, πλημμύρας, κ.λπ.), τότε εμφανίζονται άτυπες συνενώσεις πολιτών που λειτουργούν πρωτοβουλιακά, αντιγραφειοκρατικά, αντιιεραρχικά, και φέρνουν πάντοτε καλύτερα αποτελέσματα.
Σημειώνω ότι «χρυσούς αιώνας» για την Αθηναϊκή Δημοκρατία δεν είναι ο αιώνας που άνθησε η φιλοσοφία, που έγραψε τα κύρια έργα του ο Πλάτωνας, που έζησε ο Αριστοτέλης και ο Θεόφραστος, αλλά ο προηγούμενος, ο 5ος π.Χ. αιώνας, ο αιώνας που άνθησε η άμεση συμμετοχική δημοκρατία.
8. Λέγεται συνήθως ότι η δημοκρατική διαδικασία του διαλόγου είναι αναποτελεσματική και μακρόχρονη. Ότι αποτελεί σπατάλη χρόνου, σε μια εποχή που χαρακτηρίζεται από την ταχύτητα της ροής των γεγονότων. Την καλύτερη απάντηση έδωσε στον «Επιτάφιο» ο Περικλής (Θουκυδίδου Ιστορίαι Β40): «Στην πόλη μας εκείνοι που επιμελούνται τις προσωπικές τους υποθέσεις, δεν αμελούν γιʼ αυτό τις δημόσιες… Εκείνον που δεν μετέχει στα κοινά τον θεωρούμε όχι φιλήσυχο, αλλά άχρηστο πολίτη… Τα έργα δεν τα ζημιώνει η συζήτηση, αλλά το να μη διαφωτιστεί κανείς πριν έρθει η ώρα της δράσης, με τον διάλογο…»
Ο διάλογος αφυπνίζει και ενεργοποιεί τις ικανότητες του ανθρώπου. Καλλιεργεί την κοινωνικότητά του. Η έλλογη πειθώ σέβεται την αξιοπρέπειά του.
Οι δημοκρατικές κοινωνίες, που συγκροτούνται από πολίτες ελεύθερους και ίσους και στηρίζονται στη δικαιοσύνη, δεν κυβερνώνται ούτε με το μαστίγιο ούτε με το καρότο. Κυβερνώνται με τον διάλογο και την έλλογη πειθώ. Χρήσιμη, ιδεολογική, πολιτική και πολιτισμική διαπίστωση και για την εποχή μας, στην οποία οι αυθαίρετες και αναιτιολογικές αποφάσεις πολλαπλασιάζονται…