Το πανεπιστήμιο: Ένα φως στην ομίχλη
1. Από την εποχή που ο Πλάτων ίδρυσε το πρώτο πανεπιστήμιο, την Ακαδημία, στον ομώνυμο αρχαιολογικό χώρο (τα 2.400 χρόνια από την ίδρυση της οποίας γιορτάσαμε πέρυσι) μέχρι σήμερα, πανεπιστήμια έχουν απλωθεί σε όλο τον κόσμο, σε όλες τις χώρες, σε όλες τις μεγαλουπόλεις. Ο ρόλος τους, σημαντικός σε όλη την ιστορική τους διαδρομή, γίνεται σήμερα αναντικατάστατος.
Η κοινωνία της γνώσης διαμορφώνεται στα πανεπιστήμια. Τα πανεπιστήμια παράγουν τα ενεργά υποκείμενα της κοινωνίας της γνώσης. Τους επιστήμονες και τους τεχνικούς. Και διαθέτουν πολλά από τα μέλη τους σε θέσεις κυβερνητικές, κοινοβουλευτικές, συμβουλευτικές της διοίκησης, στα κόμματα και την Αυτοδιοίκηση, που μεταφέρουν τις γνώσεις τους και ενεργοποιούν τους αντίστοιχους θεσμούς και τα όργανα της Πολιτείας.
2. Κατά τον Humboldt, τρεις αρχές πρέπει να διέπουν τη λειτουργία των πανεπιστημίων:
α. Η ενότητα διδασκαλίας και έρευνας.
β. Η ελευθερία της διδασκαλίας.
γ. Το αυτοδιοίκητο.
Η διαδικασία παραγωγής, αναπαραγωγής, επέκτασης, εμβάθυνσης και διάχυσης της γνώσης, είναι συμμετοχική. Το παραγόμενο «προϊόν» -η γνώση και το ήθος- είναι προϊόντα συνεργασίας καθηγητών, διδασκόντων, ερευνητών και φοιτητών. Η γνώση είναι κοινωνικό αγαθό και δεν είναι «εμπόρευμα». Και είναι κοινό αγαθό, προϊόν συνεργασίας και όχι ατομική δημιουργία των καθηγητών, ώστε να πιστώνεται μόνο σε αυτούς.
3. Όσον αφορά τη διδασκαλία: Καθοριστικό ρόλο παίζει η ικανότητα του διδάσκοντος. Η πληρότητά του, αφού όπως έλεγε ο Αριστοτέλης, μπορώ να διδάξω μόνο αυτό που γνωρίζω. Και ο τρόπος ή η μέθοδος διδασκαλίας, αφού εξίσου σημαντικό με το τι λέει κανείς, είναι και το πώς το λέει. Η τεχνολογία σήμερα μπορεί να βοηθήσει σημαντικά στην απλοποίηση των μηνυμάτων και την κωδικοποίηση του υλικού. Μπορεί να μεταφέρει τη διδασκαλία στο σπίτι, αλλά δεν μπορεί να αντικαταστήσει την ανθρώπινη σχέση καθηγητή – φοιτητή. Τη ζωντανή και ζεστή επαφή. Την άμεση επικοινωνία. Ο φοιτητής πρέπει να ασκείται στο να κατανοεί, να αιτιολογεί, να ερωτά, να απαντά, να διαμορφώνει άποψη, να διευρύνει τη γνώση του, ώστε να καταστεί πολίτης με συνείδηση και ευθύνη. Δεν είναι δοχείο που πρέπει να γεμίσει. Είναι μια φλόγα που πρέπει να ανάψει.
4. Όσον αφορά την έρευνα: Τα πανεπιστήμια δεν είναι ούτε εργαστήρια πολυεθνικών, ούτε κέντρα επαγγελματικής εκπαίδευσης. Δεν είναι το άμεσο οικονομικό όφελος, το κατεξοχήν κριτήριο για τις δαπάνες στα πανεπιστήμια, αλλά το μακροχρόνιο κοινωνικό όφελος. Με κριτήριο τη δαπάνη και με μέθοδο την cost – benefit ανάλυσις (ανάλυση κόστους – οφέλους), είπαν μερικοί, ότι η μείωση της κατά φοιτητή δαπάνης αυξάνει την παραγωγικότητα του πανεπιστημίου…
Οι φοιτητές δεν είναι πελάτες σε ένα ακαδημαϊκό σουπερμάρκετ. Η αντιστοίχιση πανεπιστήμιου – αγοράς (της γνώσης) -όρος πολλαπλά αδόκιμος- υποτιμά τον ρόλο του πανεπιστημίου και υποβαθμίζει την κοινωνική αξία του έργου καθηγητών και φοιτητών.
5. Τα πανεπιστήμια, άλλωστε, έχουν έδρες ανθρωπιστικών σπουδών. Καλλιεργούν τα γράμματα, τις τέχνες, την ανθρωπιστική παιδεία, που δεν έχουν στόχο το άμεσο οικονομικό όφελος, αλλά την καλλιέργεια ήθους, ευαισθησίας (κοινωνικής και καλλιτεχνικής) και τρόπου ζωής.
«Πρέπει να υποστηρίξουμε τις ανθρωπιστικές σπουδές», υποστήριξε σε ομιλία του στις Βρυξέλλες στις 11 Μαρτίου τρέχοντος έτους ο Chris Patten, ο πρώην Επίτροπος στην ΕΕ και κυβερνήτης της Αγγλίας στο Hong Kong, ήδη Επίτροπος του Πανεπιστήμιου της Οξφόρδης. Πρώτα απ’ όλα γιατί είμαστε άνθρωποι.
Κι ύστερα γιατί μας βοηθάνε να κατανοήσουμε τον κόσμο και τον άνθρωπο. Μας καλλιεργούν τη λογική, ώστε να σκεπτόμαστε δημιουργικά και κριτικά, το ήθος και την ευαισθησία ώστε να πράττουμε ενάρετα, για να χαιρόμαστε τη ζωή και την τέχνη. Γιατί μας μαθαίνουν για τη ζωή και την ομορφιά, τον έρωτα και τον θάνατο…
6. Όσον αφορά το αυτοδιοίκητο: Δεν ταυτίζεται ούτε με το ανεξέλεγκτο, ούτε με το ανεύθυνο. Συνδέεται με το άσυλο -την ελεύθερη κυκλοφορία των ιδεών- και όχι την ελεύθερη κυκλοφορία των παρανομούντων. Το αυτοδιοίκητο αποτελεί ασπίδα στις έξωθεν επεμβάσεις, κυρίως τις πολιτικές, που είναι έντονες, όταν η λειτουργία του πανεπιστημίου δεν εντάσσεται στις πολιτικές επιδιώξεις των εκάστοτε κυβερνητών, ή όταν συνδέεται με την κοινωνία, ακούει τον παλμό της, αντανακλά τον πόνο της και διαπιστώνει θέσεις από αμερόληπτη βάση. Το αυτοδιοίκητο δεν αποτελεί κάλυμμα ούτε αναξιοκρατίας, ούτε μεροληψίας (στις κρίσεις), ούτε σπατάλης στη διαχείριση. Και όσο πιο αποτελεσματικός θα είναι ο εσωτερικός έλεγχος από τα θεσμικά όργανα του πανεπιστημίου τόσο λιγότερο αναγκαίος θα είναι ο έλεγχος των ελεγκτικών μηχανισμών του κράτους και των δικαστικών αρχών.
7. Η κοινωνία μας, λοιπόν, έχει ανάγκη από πανεπιστήμια που είναι όργανα ζωντανά, ενσωματωμένα στην κοινωνία, με ανοιχτές πόρτες σε όλους όσοι θέλουν να σπουδάσουν, ανεξάρτητα από την ηλικία τους, που λειτουργούν όπως οι βιβλιοθήκες, με ζωντανή διδασκαλία, συμμετοχικό διάλογο διδασκόντων και διδασκομένων, που συνδέουν έρευνα και διδασκαλία, διατηρούν και υπερασπίζονται την αυτονομία τους και αποτελούν εστίες φωτός στην ομιχλώδη εποχή μας.
Και τα πανεπιστήμια έχουν ανάγκη από πολιτική, που κατανοεί τον ρόλο τους, βοηθάει το έργο τους, σέβεται την αυτονομία τους.
Και αν αυτά δεν τα επιτελεί στο μέτρο και στο βαθμό που είναι αναγκαία, οφείλει τουλάχιστον να αποφεύγει κάθε ενέργεια που είναι ή μπορεί να θεωρηθεί εμπόδιο στο έργο τους, ή το χειρότερο, δίωξη…
(Στο επόμενο: Η κρίση στα πανεπιστήμια)