Ο διανοούμενος στην κοινωνία της γνώσης
Βαθιές κοινωνικές αλλαγές σημειώθηκαν κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα, με αποτέλεσμα η αρχή του και το τέλος του (η αρχή του 21ου αιώνα) να μην έχουν καμία σχεδόν ομοιότητα ή αναλογία.
1. Στις αρχές του 20ού αιώνα, η αγροτική τάξη αποτελούσε την πλειοψηφία σε όλο τον δυτικό κόσμο, την Αμερική και την Ευρώπη. Έφτανε και το 90%. Στο τέλος του 20ού αιώνα ήταν ελάχιστη μειοψηφία. Μόλις το 2% στις ΗΠΑ (λιγότεροι και από όσους εργάζονται στις βιβλιοθήκες), το 4% περίπου στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Η αγροτική τάξη εξαφανίστηκε. Το αγροτικό προϊόν όμως αυξήθηκε, όπως και η παραγωγικότητα (κάθε αγρότης παράγει για περισσότερους από 50 καταναλωτές).
2. Στις αρχές του 20ού αιώνα, η εργατική τάξη στη δευτερογενή παραγωγή, τη μεταποίηση (βιομηχανία και βιοτεχνία), ήταν μικρή μειοψηφία. Κατά τη διάρκεια του αιώνα έγινε πλειοψηφία (αφού απορρόφησε το μέγιστο της αγροτικής τάξης) και στο τέλος του αιώνα συρρικνώθηκε και πάλι χάριν της μεγέθυνσης του τριτογενούς τομέα (των υπηρεσιών). Την αγροτική κοινωνία διαδέχθηκε η βιομηχανική κοινωνία, και αυτήν η κοινωνία της γνώσης και της πληροφορικής.
3. Η τεράστια έκρηξη της επιστήμης και της τεχνολογίας δημιούργησε χάσματα στην κατανόηση των πορισμάτων της επιστήμης από τον μη ειδικό. Θεωρία της σχετικότητας, γενικής και ειδικής, των κβάντα, ανακάλυψη και αποκρυπτογράφηση του γενετικού κώδικα και της λειτουργίας του εγκεφάλου, όσο έχει προχωρήσει, και τελευταία αναζήτηση του σωματιδίου του θεού…
4. Ο ρόλος των διανοούμενων σήμερα είναι σημαντικότερος απ’ ό,τι στο παρελθόν.
α. Ως μέλη της ελίτ της γνώσης, είναι αυτοί που μπορούν να εκλαϊκεύσουν τη σύγχρονη επιστήμη και να φέρουν τα πορίσματά της πιο κοντά στον λαό. Τα χάσματα και τα κενά της γνώσης οδηγούν σε δεισιδαιμονία, σε φοβίες, σε υπαρξιακή αγωνία, αλλά και σε ανάθεση της πολιτικής βούλησης και στον ετεροπροσδιορισμό του πολίτη.
β. Ως μέλη της ελίτ της οικονομίας (της εφαρμογής της σύγχρονης επιστήμης και τεχνολογίας στην παραγωγή αγαθών, υπηρεσιών και στην κατασκευή έργων, εργαλείων, μηχανών κ.λπ.), είναι αυτοί που συντέλεσαν περισσότερο από τους εργαζομένους βάσης στην αύξηση της παραγωγής και της παραγωγικότητας. Είναι αυτοί που διαμορφώνουν καθοριστικά τις συνθήκες για να είναι δυνατή η απελευθέρωση του ανθρώπου από τα δεσμά της άγνοιας και από τα δεσμά της φτώχειας και της ανέχειας, του άγχους και της ψυχικής καταπίεσης, και η οικοδόμηση του «βασιλείου της ελευθερίας» πάνω στο «βασίλειο της ανάγκης».
γ. Ως μέλη της κοινωνίας έχουν έναν πρόσθετο κοινωνικό ρόλο: Να βοηθήσουν στην πραγματοποίηση μιας κοινωνίας πιο δίκαιης και πιο ανθρώπινης.
5. Όταν αναφέρομαι στους διανοούμενους, δεν εννοώ ούτε την ελίτ που αυτοοργανώνεται και αποτελεί ιδιαίτερο σώμα, έξω και πάνω από την κοινωνία, τους φιλοσόφους που κυβερνούν, τους «βασιλικούς άνδρες» του Πλάτωνα, ούτε τους «ειδικούς» διανοούμενους του Φουκώ, ούτε τα «κοσμοϊστορικά άτομα» του Χέγκελ. Ούτε όλους εκείνους που διακόπτουν την ατέλειωτη σιωπή τους και διαμαρτύρονται μόνο όταν θίγονται προσωπικά. Και, φυσικά, ούτε τους εραστές του μονόδρομου όπου ως «καλοί ποιμένες» αναζητούν «ποίμνιο». Στους μονόδρομους κανείς δεν χάνεται, σημειώνει ο Πλάτων στον «Φαίδωνα».
Σήμερα, άλλωστε, και οι μονόδρομοι έχουν πολλές λωρίδες κυκλοφορίας… Και η υπέρβαση από δεξιά δημιουργεί κινδύνους και προκαλεί συγκρούσεις…
Ως διανοούμενους εννοώ όλους εκείνους που διατηρούν ζωντανό τον διάλογο, φωτίζουν τις ατραπούς του νου και επιτρέπουν στο «δυνάμει» -τη δυνατότητα αλλά και την πιθανότητα- να γίνει «ενεργεία», πραγματικότητα. Εκείνους που αφυπνίζουν τις δημιουργικές ικανότητες του ανθρώπου, και όχι εκείνους που τις τιθασεύουν, για να μπορούν να τις καθοδηγούν. Εκείνους που ενισχύουν τη δημιουργία αυτόνομων ατόμων, που κρίνουν και αποφασίζουν με συνείδηση και ευθύνη για το σύνολο και τον εαυτό τους, σε αυτόνομες κοινωνίες. Αυτούς που είναι φύλακες και υπερασπιστές των βασικών σκοπών, των παγκόσμιων αξιών, της δικαιοσύνης, της αξιοπρέπειας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, όπως τους ήθελε ο J.P. Sartre. Εκείνους που αποτελούν «παράδειγμα ζωής» με την πράξη τους.
Γιατί αυτό που χαρακτηρίζει τον άνθρωπο, και τον διαφοροποιεί από το ζώο, δεν είναι μόνο ο Λόγος (η λογική, ως ικανότητα αιτιολόγησης των αποφάσεών του, και η γλώσσα, για τη μετάδοση των σκέψεών του) αλλά και η πράξη. Τα ζώα δεν «πράττουν», με την έννοια που έδινε στον όρο «πράξη» η αρχαία ελληνική φιλοσοφία. Στην πράξη συναρθρώνονται Πολιτική και Ηθική σε αδιάσπαστη ενότητα, και είναι αυτή που δημιουργεί τη «δεύτερη» φύση του ανθρώπου.
6. Πολλοί διακήρυξαν το τέλος της Ιστορίας και το τέλος της Φιλοσοφίας. Το τέλος της Ιστορίας θα σήμαινε το τέλος του «πράττειν» -δηλαδή, της κατ’ εξοχήν ανθρώπινης δραστηριότητας- και την επικυριαρχία του «ποιείν». Το τέλος της Φιλοσοφίας θα σήμαινε το τέλος της ελεύθερης σκέψης, της αναζήτησης και του ελέγχου του τρόπου ζωής. Ούτε της Ιστορίας το τέλος επήλθε ούτε της Φιλοσοφίας. Ούτε όμως οι σκοποί του ανθρώπου επιτεύχθηκαν. Η αναζήτηση για αυτό συνεχίζεται. Και σε αυτήν την αναζήτηση οι διανοούμενοι έχουν ιδιαίτερο ρόλο και ιδιαίτερη ευθύνη.