Ο ψυχολογικός παράγοντας στον καρκίνο
Σύμφωνα με αυτήν, ο καρκίνος γεννιέται στο σώμα όταν πλεονάζει η μέλαινα χολή ή μελαγχολικός χυμός και το μελαγχολικό περίττωμα, προϊόν του μεταβολισμού της μέλαινας χολής στις φλέβες. Ο Γαληνός, σχολιάζοντας τις ιπποκρατικές αντιλήψεις, γράφει ότι «άπαντα τα τοιαύτα πάθη και μάλισθʼ ο καρκίνος, υπό μελαγχολικού γίνεται χυμού». Σε άλλο σημείο δε, γράφει ότι η μέλαινα χολή πλεονάζει στη μελαγχολία και τον καρκίνο: «ούτω δε καν ο μελαγχολικός πλεονάση χυμός, ως εν μελαγχολία και καρκίνω». Δεν θα σχολιάσουμε εδώ την ανάπτυξη των αντιλήψεων αυτών στους επιγόνους του Ιπποκράτη, στη μεσαιωνική και στη νεότερη ιατρική. Θα σταθούμε μόνο στην περιγραφή της μελαγχολικής κατάστασης ασθενών με χρόνιο και ανίατο νόσημα, όπως ο καρκίνος, που χαρακτηρίζει εξίσου και τους ασθενείς τελικού σταδίου.
Η ψυχολογική κατάσταση του ασθενούς τελικού σταδίου έχει μελετηθεί λεπτομερώς από την E. Kubler-Ross, ήδη από το 1969. Η τυποποίηση των σταδίων είναι αρκετά εύστοχη, ώστε να γίνεται αποδεκτή ακόμα έως σήμερα. Η ταξινόμηση της Kubler-Ross έχει ισχύ και για τον ασθενή τελικού σταδίου, αλλά και για τις αντιδράσεις στη διάγνωση του καρκίνου. Και ακόμα έχει ισχύ και για τον ίδιο τον ασθενή, αλλά και για τους συγγενείς του που και στις δύο περιπτώσεις (διάγνωση και τελικό στάδιο) περνούν από ανάλογες ψυχικές καταστάσεις.
Στάδιο Ι: Άρνηση της πραγματικότητας. Ο ασθενής αμφισβητεί την αλήθεια που του ανακοινώνεται. Υποθέτει λάθη των γιατρών, ζητάει άλλες γνώμες, δεν αξιολογεί ενοχλήματα και συμπτώματα, κάνει μακροπρόθεσμους σχεδιασμούς. Σε άλλες περιπτώσεις, βλέπει με αδιαφορία το πρόβλημά του, ως εάν αυτό αφορούσε τρίτο πρόσωπο.
Στάδιο ΙΙ: Οργή ή εξέγερση. Ο ασθενής επαναστατεί κατά των γεγονότων, συχνά και κατά των γιατρών, είτε για τη διάγνωση είτε για καθυστέρηση της διάγνωσης. Επαναστατεί ακόμα κατά των οικείων του, κατά της κοινωνίας ή κατά του Θεού.
Στάδιο ΙΙΙ: Διαπραγμάτευση ή παζάρεμα. Ο ασθενής, έχοντας αποδεχθεί την πραγματικότητα, προσπαθεί να εξασφαλίσει τις μεγαλύτερες δυνατότητες θεραπείας και τις καλύτερες συνθήκες αντιμετώπισής του. Υπόσχεται αμοιβές και δώρα, προσεύχεται και τάζει στα Θεία, εκφράζει την ευγωμοσύνη προς τους οικείους του κλπ.
Στάδιο ΙV: Κατάθλιψη. Ο πάσχων έχοντας δει ότι το πρόβλημά του δεν έχει αντιμετωπισθεί επαρκώς και ικανοποιητικά, παρά τη μέχρι τότε θεραπεία και παρά τη δική του συνεργασία και στάση, καταλαμβάνεται από δευτερογενή κατάθλιψη, συχνά και με αυτοκτονικό ιδεασμό, που όμως σπάνια πραγματοποιείται.
Στάδιο V: Ήρεμη αποδοχή της αλήθειας. Μετά τη μακρά διαδρομή της νόσου και με την εμπειρία των θεραπειών, των υποτροπών, των νέων συμπτωμάτων κλπ. ο ασθενής προσπαθεί να συμφιλιωθεί με την κατάσταση, αντλώντας από τη ζωή τις τελευταίες χαρές, και να ετοιμαστεί για τον επερχόμενο θάνατο. Είναι αυτονόητο ότι ούτε όλοι οι ασθενείς περνούν από όλα τα στάδια, ούτε η διαδοχή των σταδίων είναι πάντα η τυπική, ενώ υπάρχουν συχνά παλινδρομήσεις ή και αναμίξεις αντιδράσεων. Πάντως η ταξινόμηση αυτή εξακολουθεί να διευκολύνει για τη συστηματική κατανόηση των ψυχολογικών αντιδράσεων των βαρέως πασχόντων.
Η ψυχολογική αυτή κατάσταση, όπως περιγράφεται από την Kubler-Ross, αποτυπώνεται όχι μόνο με εξαιρετική πιστότητα, αλλά και με μεγάλη δύναμη λόγου στα κείμενα ασθενών που νόσησαν από καρκίνο.
Στα κείμενα αυτά, όπως άλλωστε και στην καθημερινή κλινική πράξη, άλλοτε διακρίνονται όλα τα στάδια, έστω και με ανισότιμη βαρύτητα, άλλοτε όμως υπάρχει καθήλωση ή εμμονή σε κάποιο από τα στάδια αυτά.
Ως συμβολή στο μείζον αυτό θέμα έχουμε ασχοληθεί με κείμενα Νεοελλήνων λογοτεχνών με εμπειρία καρκίνου (Ν. Καζαντζάκης, Μ. Χάκκας, Α. Ευαγγέλου, Ν. Καρούζος) κομίζοντας μία αξιοπρόσεκτη εξωιατρική συμβολή, αλλά και δείγματα της μεγάλης ευαισθησίας και της δύναμης του λόγου τους. Όμως το θέμα είναι και μεγάλο και σημαντικό. Γιʼ αυτό θα επανέλθουμε και σε επόμενο σημείωμά μας.