Ανέκαθεν ήμασταν νεοαποικία!

Και αυτό το βλέπεις και στη συνέντευξη που είχαμε μαζί του. Γλώσσα αιχμηρή! Έξω από τα τετριμμένα. «Πουτανίτσα» η Ελλάδα με την ερμηνεία που δίνει. Ότι την εκμεταλλεύονταν οι προστάτες της, αλλά και αυτή τους εκμεταλλεύεται… Πολλοί θα έχουν αντιρρήσεις. Ότι δεν παίρνει την… αμοιβή που πρέπει… «Πουλιέται» όσο όσο… Όπως και τώρα…

Σκληρός προς εκείνους που μούτζωναν τη Βουλή. Κανένα αναιδές μειράκιο, κανένα λάλον κνώδαλο, δεν έχει το δικαίωμα να απαξιώνει τη Δημοκρατία, τονίζει.

Τι βλέπει; Σημασία δεν έχει πια το ποιος έφταιξε αλλά το πώς θα διδαχθούμε από τη βάσανο και θα αλλάξουμε προς το καλύτερο. Και εδώ έχει θέση αυτό που με έμφαση ο Χωμενίδης επισημαίνει ως υποχρέωση όλων, ότι πρέπει να είμαστε αναγεννώμενοι από τις στάχτες μας, όπως το μυθικό πουλί, ο Φοίνικας.

Αυτά και αρχίστε το διάβασμα της νέας συγγραφικής δουλειάς του Χρήστου Χωμενίδη…

// Το τελευταίο σας βιβλίο τιτλοφορείται «Στη Δευτέρα Παρουσία ας μας βάλουν απουσία». Αλήθεια, πού δεν θα θέλατε να σας βάλουν απουσία; Στον έρωτα, στην τέχνη, στους αγώνες, στην πολιτική;

Λόγω ιδιοσυγκρασίας μου, είναι πολύ δύσκολο να απέχω από ό,τι διαθέτει ή κρίνω πως μπορεί να αποκτήσει ενδιαφέρον. Μέχρι το θάνατό μου συνεπώς θα είμαι διαρκώς παρών σε όλα όσα αναφέρατε παραπάνω.

// Οι διανοούμενοι σπάνια μιλούν για την πολιτική. Κάποιοι λένε ότι δεν τους δίνουν βήμα, άλλοι λένε ότι εκφράζονται με το έργο τους, άλλοι φοβούνται και θέλουν να τα έχουν καλά με το σύστημα. Εσείς, ωστόσο, τολμάτε και εμφανίζεστε ακόμα και σε πολιτικές εκπομπές. Με τι κόστος;

Ποτέ στη ζωή μου δεν διεκδίκησα τις δάφνες ή το απυρόβλητο του διανοούμενου. Δεν θέλω να είμαι ούτε ο αιώνιος έφηβος ούτε ο πεφωτισμένος τρελός του χωριού ούτε το «ευαίσθητο» και «ποιοτικό» άλλοθι της κοινωνίας. Νιώθω πριν και πάνω από όλα πολίτης, συμμέτοχος στα επιτεύγματα του δήμου και συνένοχος στα δεινά του. Ως πολίτης εκφράζομαι δημόσια για τα δημόσια πράγματα, αδιαφορώντας για το κόστος της έκθεσής μου. Ίσως θα ήταν επωφελέστερο για μένα να κάνω την πάπια ή έστω τον ανεμόμυλο που συντονίζεται με το κυρίαρχο ρεύμα της κάθε συγκυρίας. Όπως πράττουν ουκ ολίγοι συνάδελφοί μου, οι οποίοι -αφού επιχορηγούνταν πλουσιοπάροχα τις καλές εποχές- παριστάνουν τώρα τους «αγανακτισμένους». Εγώ, αντιθέτως, δεν εισέπραξα ποτέ ούτε έναν οβολό κρατικού χρήματος. Η σχέση μου με τους αναγνώστες και με τους ακροατές μου στο ραδιόφωνο υπήρξε ανέκαθεν ευθεία και αδιαμεσολάβητη. Το γεγονός ότι διατυπώνω πάντοτε αυτό το οποίο σκέφτομαι και αισθάνομαι αποτελεί -νομίζω- τη δύναμή μου.

// Ποιο είναι το μεγαλύτερο πρόβλημα αυτή τη στιγμή στην Ελλάδα;

Προφανώς η οικονομική χρεοκοπία και η κατανομή των βαρών της. Ποιος από τους συνταξιούχους των 500 ευρώ έχει το περιθώριο να νοιαστεί για την πολιτιστική παραγωγή; Ποιος απ’ τους χειμαζόμενους μικρομεσαίους θα ανακουφιζόταν εάν του αναγγέλατε πως εγενήθη ημίν νέος Καβάφης; Γεγονός είναι ότι οι δύσκολοι καιροί που ζούμε μπορούν να αποβούν ιδιαιτέρως ωφέλιμοι για τις τέχνες και τα γράμματα, αφού κανείς δεν θα ‘χει πια την πολυτέλεια να κρατάει τα προσχήματα και να αρκείται σε μία καλαίσθητη πλην διακοσμητική παρουσία στο γήπεδο των ιδεών… Εάν είναι όμως να καταστραφεί η κοινωνία για να αναστηθεί η τέχνη, προσωπικά βρίσκω το τίμημα πολύ βαρύ. Στην ευαγγελική ρήση «ουκ επ’ άρτω μόνον ζήσεται», η έμφαση οφείλει να δοθεί στο «μόνον»…

// Έχουμε γίνει νεοαποικία;

Από πολλές απόψεις, ανέκαθεν ήμασταν. Η ίδρυση του νέου ελληνικού κράτους στάθηκε απόφαση των μεγάλων δυνάμεων της εποχής και όχι αποτέλεσμα της επανάστασης του 1821, η οποία στρατιωτικά κατεπνίγη. Η εθνική ανεξαρτησία της χώρας έμπαινε τακτικά ενέχυρο, έναντι αδρού συχνά ανταλλάγματος. Στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο συμμαχήσαμε με την Αντάντ και τριπλασιάσαμε την ελληνική επικράτεια. Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι Αμερικανοί ανέλαβαν τη σωτηρία της χώρας από την κομμουνιστική απειλή και μας προικοδότησαν πλουσιοπάροχα με το περίφημο σχέδιο Μάρσαλ. (Άλλο εάν η κοντόφθαλμη και εθνικώς μειοδοτούσα ελληνική άρχουσα τάξη καταχράστηκε τα περισσότερα λεφτά…) Μπορούμε να δούμε την Ελλάδα σαν μια ευφυή και ευλύγιστη «πουτανίτσα», που εκμεταλλευόταν τους προστάτες της όσο την εκμεταλλεύονταν κι εκείνοι. Έτσι ίσως πρέπει να πολιτεύονται όλες οι μικρές χώρες. Το δυστύχημα είναι ότι η «πουτανίτσα» μοιάζει να γέρασε και η μπογιά της δύσκολα περνάει πλέον…

// Ποιος φταίει που φτάσαμε ως εδώ; Οι πολιτικοί, οι ψηφοφόροι, τα ρουσφέτια, η λάιφ στάιλ ζωή, οι νεόπλουτοι, οι απατεώνες, τα δανεικά, η έλλειψη παιδείας;

Ας μην κρυβόμαστε πίσω απ’ το δάχτυλό μας: Όλοι φταίμε. Από τον Ανδρέα Παπανδρέου και τη φράση του «δεν θα γίνουμε τα γκαρσόνια της Ευρώπης» (λες και είχαμε πολλές καλύτερες επιλογές) μέχρι τη μέση Ελληνίδα μάνα που συστηματικά διαπλάθει κακομαθημένους κανακάρηδες. Αυτό που έχει σημασία ωστόσο σήμερα δεν είναι το ποιος έφταιξε λιγότερο ή περισσότερο, αλλά το ποιος θα διδαχθεί απ’ τη βάσανο που περνάμε και θα αλλάξει προς το καλύτερο. «Δόξα είναι η ευθύνη της δικής μας αλλαγής». Σοφή κουβέντα. Του Διονύση Σαββόπουλου.

// Με τους συγκεκριμένους πολιτικούς μπορούμε να πάμε μπροστά; Τόσα σκάνδαλα, τόση απαξίωση, κανένα όραμα… Ή πρέπει να μπει νέο αίμα στη Βουλή; Αν γίνονταν αύριο εκλογές, ο κόσμος τι θα ψήφιζε;

Αρνούμαι να βάλω όλους τους πολιτικούς στο ίδιο σακούλι. Η θεωρία της συλλογικής ευθύνης -η οποία διακινείται από όσους έχουν αυτοανακηρυχθεί εσχάτως τιμητές των πάντων- μου προξενεί αποστροφή. Εκείνος που μουτζώνει τη Βουλή, ας στρέψει τη μούτζα στον εαυτό του ως ψηφοφόρο άγλωσσων ποδοσφαιριστών, χυδαίων κομματαρχών και εκφυλισμένων γόνων. Στις δημοκρατίες οι λαοί αναδεικνύουν τις ηγεσίες τους. Ο πολιτικός κόσμος οφείλει να κάνει αυτοκάθαρση αλλά και το εκλογικό σώμα πρέπει να προχωρήσει σε αδέκαστη αυτοκριτική. Η -ατελής, έστω και χωλαίνουσα- ελληνική Δημοκρατία έχει θεμελιωθεί με αιματηρούς αγώνες πολύ γενναίων ανθρώπων. Κανένα αναιδές μειράκιο, κανένα λάλον κνώδαλο, δεν έχει το δικαίωμα να την απαξιώνει συνολικά. Προτού ο Αλέξης Τσίπρας τολμήσει να βγάλει γλώσσα στον Λεωνίδα Κύρκο, θα έπρεπε κάποιος να τον έχει πληροφορήσει ότι ο Κύρκος βρέθηκε επανειλημμένα σε απόσταση αναπνοής από το εκτελεστικό απόσπασμα για την υπόθεση της Δημοκρατίας και της Αριστεράς.

// Πώς βλέπετε το ΠΑΣΟΚ σήμερα; Τη Δεξιά; Την Αριστερά;

Ό,τι κι αν λέμε, το ΠΑΣΟΚ έχει αναλάβει να βγάλει τα κάστανα από τη φωτιά και το φίδι από την τρύπα. Πολύ αμφιβάλλω για το κατά πόσο επιθυμούσε έναν τόσο επώδυνο και κρίσιμο ιστορικά ρόλο. Οι τελευταίοι μήνες πριν από τις εκλογές του 2009 δίνουν την αίσθηση ότι απλώς λαχταρούσε με κάθε τίμημα την εξουσία. Οι πρώτοι μήνες μετά τη νίκη του κύλησαν με μιαν ανεπίτρεπτη αμεριμνησία, με έναν σχεδόν καταστροφικό ερασιτεχνισμό στους χειρισμούς, ο οποίος μας έφερε πανικόβλητους στην υπογραφή του Μνημονίου. Έχω την αίσθηση ωστόσο ότι τον τελευταίο καιρό το περιβόητο ένστικτο αυτοσυντήρησης του ΠΑΣΟΚ έχει επιτέλους ενεργοποιηθεί. Αυτό είναι καλό για όλους. Εάν επιτυγχανόταν και η ειλικρινής εθνική συναίνεση, πιθανόν να βγαίναμε από την κρίση μια ώρα αρχύτερα… Στην ηγεσία της Δεξιάς παράταξης βρίσκεται σήμερα ένας άνθρωπος ευφυής, πολύ ευχάριστος στην παρέα, έντιμος, που ωστόσο κατατρύχεται από εμμονές. Το εθνικιστικό υπερεγώ του Αντώνη Σαμαρά, η ακαμψία του στις κρίσιμες στιγμές, καθώς και κάποιοι από τους συμβούλους που τον περιβάλλουν μπορεί να αποτελέσουν ένα επικίνδυνο -φοβάμαι- μείγμα. Η Αριστερά τώρα… Ποια Αριστερά; Το ΚΚΕ, το οποίο θυμίζει αντιπροσωπεία ενός εργοστασίου που έχει εδώ και δεκαετίες κατεβάσει ρολά; (Χωρίς ετούτο να σημαίνει ότι η Αλέκα Παπαρήγα δεν είναι ένα πρόσωπο εξαιρετικά σοβαρό, συνεπές και πεπαιδευμένο.) Ο Σύριζα; Αυτό το αλλοπρόσαλλο, αριστερίστικο μόρφωμα, που έχει αναγάγει τον δονκιχωτισμό σε πολιτική στάση; Προσωπικά θεωρώ ότι η μόνη εν Ελλάδι Αριστερά -η οποία διαθέτει αίσθηση ευθύνης και δεν κωφεύει πεισματικά στα κελεύσματα των καιρών- είναι η Δημοκρατική Αριστερά. Για αυτό και την υποστηρίζω θερμά από την πρώτη μέρα της ίδρυσής της -χωρίς να παύω στιγμή να την ελέγχω, φροντίζοντας ποτέ να μην εξαρτηθώ από κανένα κόμμα.

// Από το πρώτο σας βιβλίο, «Το σοφό παιδί», έχετε αλλάξει ως συγγραφέας και ως άνθρωπος; Έχετε γίνει κι εσείς πιο σοφός;

Έγραψα το «Σοφό παιδί» το 1989, όταν ήμουν είκοσι τριών ετών. Πριν από δέκα μέρες, συμπλήρωσα τα σαράντα πέντε. Ακόμα και αν η ζωή μου είχε κυλήσει δίχως κραδασμούς, και πάλι η ροή του χρόνου θα με είχε -φαντάζομαι- μεταβάλει. Πόσω δε μάλλον που εγώ είχα το σκληρό προνόμιο να γευτώ μοιραίες, ζουμερές, απολαυστικότατες συναντήσεις -ερωτικές και φιλικές- αλλά και άφατους θανάτους. Η βιωμένη μου πεποίθηση είναι ότι όλοι πρέπει να’μαστε αναγεννώμενοι από τις στάχτες μας, όπως το μυθικό πουλί, ο Φοίνικας. Σε ό,τι αφορά την τέχνη που υπηρετώ, θα έλεγα ότι οι ενδιαφέρουσες ιδέες και τα σημαντικά έργα πηγάζουν σχεδόν πάντα από τις βαθιές πληγές μας. Το ζητούμενο ωστόσο είναι να πηγαίνουν πέρα από αυτές -να αποκτούν καλλιτεχνική αυταξία.

// Πώς έρχεται η έμπνευση; Η φύση επιλέγει τα ταλέντα;

Ο περιρρέων κόσμος, ό,τι συμβαίνει διαρκώς γύρω μας, μπορεί να πυροδοτήσει αναρίθμητες εμπνεύσεις. Αρκεί να κρατάμε τις κεραίες μας τεντωμένες και το μυαλό μας ανοιχτό. Δεν ξέρω εάν το ταλέντο βρίσκεται καταγεγραμμένο κάπου στο DNA. Σίγουρα υπάρχουν άνθρωποι που εκδηλώνουν από την αυγή του βίου τους εντυπωσιακές δεξιότητες. Άλλοι τις καλλιεργούν και λάμπουν δι’ αυτών, άλλοι δεν έχουν την αντικειμενική δυνατότητα να αφοσιωθούν στο χάρισμά τους. Σκεφτείτε μόνο πόσα μεγάλα μουσικά ταλέντα «σταδιοδρόμησαν» ως βοσκοί, παίζοντας τη φλογέρα τους στα πρόβατα. Θα σας παρέπεμπα στο τρίπτυχο του Ελύτη: «Τέχνη, τόλμη, τύχη». Για να διαπρέψεις απαιτούνται και τα τρία. Κανένας ωστόσο -σε αυτό είμαι κατηγορηματικός- δεν έχει υποχρέωση απέναντι στο ταλέντο του. Η Amy Winehouse αυτοπυρπολήθηκε πρόσφατα στο βωμό του πάθους της. Μας άφησε υπέροχα τραγούδια, συγκλονιστικές εμπειρίες. Ίσως όμως η ίδια να ήταν ευτυχέστερη, εάν είχε καταφέρει να κοιμήσει το δαίμονά της και είχε σταδιοδρομήσει ως κομμώτρια στη γειτονιά…

// Από μικρός γράφατε ιστορίες;

Από μικρός άκουγα και διάβαζα ιστορίες με ακόρεστο ενδιαφέρον. Ευτύχησα να μεγαλώσω σε ένα περιβάλλον ανθρώπων που όχι μονάχα είχαν ζήσει στο πετσί τους τις περιπέτειες της Ελλάδας αλλά τους άρεσε και να τις διηγούνται: Ένας προπάππος μου έκλεβε άλογα στη Μακεδονία και τα πουλούσε στην Πελοπόννησο. Ένας άλλος απήγαγε την προγιαγιά μου σκοτώνοντας το συγγενολόι της. Ο εκ πατρός παππούς μου ήταν ο πρώτος γραμματέας του σοσιαλιστικού κόμματος. Ο εκ μητρός, ως γραμματέας της ΚΕ του ΚΚΕ προπολεμικά, είχε σφίξει το χέρι του Στάλιν. Η γιαγιά μου διηύθυνε στην Αθήνα του μεσοπολέμου έναν μεγάλο οίκο ραπτικής. Η μάνα μου είχε περάσει εφτά χρόνια έγκλειστη σε ένα σπίτι, μετά τον Εμφύλιο, ως Ελληνίδα Άννα Φρανκ σχεδόν. Ο πατέρας μου ήταν ο πιο πνευματώδης κι ο πιο τραυματισμένος ίσως άνθρωπος που έχω γνωρίσει… Όπως αντιλαμβάνεσθε, οι ιστορίες ήρθαν και με βρήκαν εκ γενετής. Δεν αρκέστηκα όμως σε εκείνες: Φρόντισα να δημιουργήσω κι άλλες, δικές μου…

// Τα «Λόγια» είναι «Φτερά»; Οι λέξεις έχουν ουσία ή οι πράξεις;

Και οι πράξεις έχουν ουσία αλλά και οι λέξεις. Και οι λέξεις, άλλωστε, πράξεις δεν είναι; Οι πράξεις μάς αφήνουν τουλάχιστον τη δυνατότητα να τις ερμηνεύουμε καταπώς εμείς θέλουμε ή αντέχουμε. Μία πολύ σκληρή, αντίθετα, είτε πολύ γλυκιά κουβέντα αντιλαλεί στα αυτιά μας όπως ακριβώς ειπώθηκε για πολύ καιρό. Ίσως και για μια ζωή…

// Ο ήρωάς σας ποιος είναι;

Ο Σίμων ο Κυρηναίος. Εκείνος ο γίγαντας που κουβάλησε τον σταυρό του Ιησού. Δεν ήταν μαθητής του, δεν τον ήξερε ίσως ούτε εξ ακοής. Περαστικός ήταν και αντίκρισε στη στροφή του δρόμου έναν δαρμένο μελλοθάνατο να λυγίζει υπό το βάρος του σταυρού. Και τον συνέδραμε από καθαρή καλοσύνη. Αυτό είναι ό,τι ευγενέστερο και συγκινητικότερο: οι δωρεάν χειρονομίες, που δεν εντάσσονται σε κανένα σύστημα και δεν προσδοκούν καμιά απολύτως ανταπόδοση.

// Οι Έλληνες δεν διαβάζουν. Γιατί; Φταίει ο ήλιος, η τηλεόραση, η πολιτεία;

Οι Έλληνες διαβάζουν ολοένα και περισσότερο. Τώρα εάν τα αισθημογραφήματα που εσχάτως φιγουράρουν στις πρώτες θέσεις των ευπώλητων δεν είναι του γούστου μας, αυτό αφορά βασικά εμάς. Και διεθνώς πάντως, οι εμπορικές επιδόσεις της «υψηλής» λογοτεχνίας δεν είναι -Πλην εξαιρέσεων- αναλογικά καλύτερες. Για ποιο λόγο ο κόσμος γενικά δεν προτιμάει τα «δύσκολα» βιβλία; Διότι, κατά τη γνώμη μου, δεν έχει το θάρρος να θέσει σε αμφισβήτηση τις βασικές του πεποιθήσεις. Η αληθινή τέχνη δεν είναι παρηγορητική. Κλονίζει, ανατρέπει, βλασφημεί… Ενώ με ένα ερωτικό μυθιστόρημα της σειράς, ο αναγνώστης απλώς ξεχνιέται…

// Η τηλεόραση τι ρόλο έχει παίξει στην αισθητική του Έλληνα;

Η τηλεόραση τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα λειτούργησε ως γλοιώδης κόλακας του κοινού της. Ενώ στο εξωτερικό το μέσο βρισκόταν σε φάση πρωτόγνωρης άνθισης (αμερικανικές σειρές σαν το «Mad Men» αποτελούν αξιοζήλευτα έργα τέχνης), εδώ κυριάρχησε ένας θίασος παλιάτσων που περιφέρονταν από κανάλι σε κανάλι και εξευτέλιζαν ο ένας τον άλλον, ενίοτε με το πρόσχημα της σάτιρας ή ακόμα και της κοινωνικής κριτικής. Παλιότερα ήταν η «αποκαλυπτική» δημοσιογραφία της κρυφής κάμερας. Οι υστερικοί καβγάδες στα «παράθυρα», τα talent-shows, οι κατά φαντασίαν Αριστοφάνηδες… Σίγουρα όλα αυτά παρουσίαζαν και το κοινωνιολογικό τους ενδιαφέρον. Και ασφαλώς υπήρξαν και υπάρχουν και καλές εκπομπές. Σήμερα ζούμε το ξεφούσκωμα της τηλεόρασης. Ίσως αυτό να αποτελεί μια παράπλευρη ωφέλεια της κρίσης. Μακάρι η επόμενη μέρα να βρει όρθιους τους καλούς και ξεχασμένους τους άθλιους.

// To facebook και τα κοινωνικά μέσα δικτύωσης πώς τα βλέπετε;

Με μεγάλη συμπάθεια. Δίνουν στους ανθρώπους την ευκαιρία να έρθουν -έστω και εξ αποστάσεως- σε επαφή, καταπολεμούν τη μοναξιά, μετατρέπονται συχνά σε πεδία ανταλλαγής ιδεών. Όποιο μέσο είναι διαδραστικό συνιστά κέρδος.

// Ο έρωτας είναι έξω ή μέσα στο ίντερνετ;

Ο έρωτας είναι παντού. Love is in the air.

// To διαδίκτυο μπορεί να αντικαταστήσει τον Τύπο και το βιβλίο;

Μακάρι να τα καταφέρει, χωρίς να κινδυνέψουν τα πνευματικά δικαιώματα των δημιουργών. Δεν είμαι φετιχιστής κανενός πράγματος, πόσω δε μάλλον του τυπωμένου χαρτιού.

// Ποιοι είναι οι αγαπημένοι σας συγγραφείς;

Δεκάδες: Από τον Όμηρο ως τον Μπαλζάκ κι από τον Θερβάντες μέχρι τον Μιχαήλ Μπουλγκάκωφ. Από τους εν ζωή ξένους, ξεχωρίζω τον Μάριο Βάργκας Γιόσα (που πήρε, προς μεγάλη μου χαρά, και το Νόμπελ), τον Φίλιπ Ροθ, τον Μισέλ Ουελμπέκ, τον Χαβιέ Μαριάς… Από τους εν ζωή Έλληνες, τον Βασίλη Βασιλικό (που εξέδωσε πρόσφατα μια σπαρταριστή αυτοβιογραφία) αλλά και τον αειθαλή Μένη Κουμανταρέα. Τις κυρίες Λένα Διβάνη, Μάρω Δούκα και Σώτη Τριανταφύλλου, τον μοναδικό σε ύφος Βασίλη Αλεξάκη, τον μάστορα του διηγήματος Γιώργο Σκαμπαρδώνη και τον συν-Θεσσαλονικιό του Θωμά Κοροβίνη. Απ’ τους νεότερούς μου, υποκλίνομαι στο ταλέντο του Αύγουστου Κορτώ και της Ιωάννας Μπουραζοπούλου.

// Πιστεύετε στον Θεό;

Μόνο όταν θέλω εγώ.

// Πόσο προετοιμασμένος είστε για το μοιραίο; Το τυχαίο;

Ποτέ δεν είμαστε επαρκώς προετοιμασμένοι για την ανατροπή της ζωής μας. Το εκφράζει αυτό απαράμιλλα ο Καβάφης: «…Άλλη καταστροφή, που δεν τη φανταζόμεθαν, εξαφνική, ραγδαία πέφτει πάνω μας κι ανέτοιμους -πού πια καιρός- μας συνεπαίρνει».

// Τι σας αρέσει στην Ελλάδα;

Πιτσιρίκια αλατισμένα από τη θάλασσα τρώνε παγωτά πάνω σε σκουτεράκια. Γέροι παίζουν τάβλι. Πίσω από μισόκλειστα παντζούρια ζευγάρια κάνουν έρωτα. Στην Ελλάδα, η μόνη απόλυτη αλήθεια είναι το καλοκαίρι.

// Τι φοβάστε; Τι δεν φοβάστε;

Φοβάμαι τη σωματική φθορά κι ακόμα πιο πολύ το θάνατο. Δεν φοβάμαι τις κατσαρίδες, ούτε το σκοτάδι ούτε τις καταχρήσεις ούτε τις επιθυμίες ή τα συναισθήματά μου. Δεν φοβάμαι (κι αυτό το θεωρώ κατάκτησή μου) κανέναν άνθρωπο.

// Ποια βραβεία θα θέλατε να πάρετε πριν απ’ το τέλος της ζωής σας;

Δεν έχω πάρει -σας υπενθυμίζω- κανένα απολύτως λογοτεχνικό βραβείο στην Ελλάδα. Ούτε κι ελπίζω να πάρω, προτού τουλάχιστον μου πέσουν όλα τα δόντια. Βραβείο για μένα αποτελεί το γεγονός πως τα βιβλία μου -ακόμα κι όσα εκδόθηκαν προ δεκαπενταετίας- εξακολουθούν να διαβάζονται και μάλιστα από πολύ νέους ανθρώπους. Βραβείο είναι οι μεταφράσεις, στα γαλλικά, στα τούρκικα, στα εβραϊκά, στα λετονικά… Βραβείο είναι το ότι είδα τον τίτλο του τελευταίου μου βιβλίου «Στη Δευτέρα Παρουσία ας μας βάλουν απουσία» γραμμένο σαν σύνθημα σε έναν τοίχο. Όσο για την αγάπη των δικών μου ανθρώπων, αυτήν τη θεωρώ όχι βραβείο αλλά δώρο.