Η Πόλις εάλω. Γρηγορείτε μην αλωθεί η χώρα

Η Άλωση της καλλίστης των πόλεων συγκλόνισε τότε εχθρούς και φίλους. Η Πόλις είχε φτάσει κατά την έκφραση του ίδιου του πορθητή της «εις άκρον ευδαιμονίας και τύχης και δόξης», «Κεφαλή γεγενημένη», «ης το κλέος επήλθε την οικουμένην». Πάρα ταύτα, κατέσφαξε 60.000 χριστιανούς. «Και ήν ιδείν θέαμα δεινόν και ελεεινόν και πέραν τραγωδίας απάσης» (Κριτόβουλος).

Η Ρωμιοσύνη βίωσε ως τα τρίσβαθα της ψυχής της το αποτρόπαιον γεγονός, το είδε ως «θείαν παίδευσιν» και το μετουσίωσε σε ελπίδα και θέληση αντίστασης.

Τότε «φωνή τούς ήρθε εξ ουρανού κι απ’ αρχαγγέλου στόμα (…). Σώπασε, Κυρά Δέσποινα, μην κλαίεις, μην δακρύζεις / πάλι με χρόνους με καιρούς πάλι δικά μας είναι».

Ο Ελληνισμός βρέθηκε έκτοτε σε αδιάκοπη εμπόλεμη κατάσταση με τον κατακτητή.

Αφετηρία η απάντηση του Κωνσταντίνου στον Μωάμεθ:
«Το δε την Πόλιν σοι δούναι ούτ’ εμόν εστί, ούτ’ άλλου των κατοικούντων εν ταύτη· κοινή γαρ γνώμη πάντες αυτοπροαιρέτως αποθανούμεν και ου φεισόμεθα της ζωής ημών».

Ο Ελληνισμός επέζησε γαλουχημένος από την Εκκλησία του, «επειδή οι Έλληνες δεν έπαψαν ποτέ να ελπίζουν και να κάνουν σχέδια για την ημέρα που θα ανακτούσαν την ελευθερία τους»
(S. Runciman).

Το Βυζάντιο υπέστη ανήκεστο βλάβη από την πρώτη άλωση της Πόλης (1204-1261) από τους ληστές της Δ΄ Σταυροφορίας. Μάλιστα ως τις αρχές του 20ού αι. οι δυτικοί βυζαντινολόγοι έβλεπαν τη χιλιόχρονη πολιτική και πολιτιστική ακτινοβολία του με τους παραμορφωτικούς φακούς των σταυροφόρων.

Όμως, όταν στη Δύση κυριαρχούσε ο σκοτεινός μεσαίωνας, στην Ανατολή βασίλευε το φως ενός υπέροχου βυζαντινού ουμανισμού.
Ενδεικτικά:

– Απαγόρευση του μετά βασάνων εξετάζεσθαι.

– Βαθιά πίστη στην ιδέα της ειρήνης: «Είμαστε σίγουροι για τη νίκη των όπλων μας, αλλά επειδή ο νικητής ζει κάκιστα εξαιτίας των δακρύων των ηττημένων, προτιμούμε την ειρήνη», λέει ο πρέσβης του Ιουστινιανού στον πέρση βασιλιά Χοσρόη (πρβλ. την επική βιωματική μονογραφία της Ελένης Αρβελέρ «Γιατί το Βυζάντιο»).

– Ο βυζαντινός πολιτισμός είναι θεο-ανθρωποκεντρικός (όχι θεοκρατικός, όπως αστόχαστα λένε οι πολέμιοί του) και απολύτως φιλάνθρωπος.
– Διακηρύσσεται ότι ο πολιτισμός βασίζεται σε τρείς πόλεις: Αθήνα, Ιερουσαλήμ, Ρώμη. Ο Regis Debray προσθέτει μια τέταρτη: Το Βυζάντιο, ως το εργαστήρι στο οποίο αλληλεπενεργούν δημιουργικά τα πνευματικά κατορθώματα των τριών προηγουμένων.

Την πτώση του Βυζαντίου απεργάσθηκαν διάφοροι παράγοντες:
– Η ήττα του 1071 στο Ματζικέρτ που έδωσε «αέρα» στους Σελτζούκους, προϊόν της ασυνεννοησίας και της εμφύλιας διαμάχης των Βυζαντινών.
– Η απροσμέτρητη κακότητα της λεγόμενης Χριστιανικής Δύσεως, η οποία ούτε την υστάτην ώρα θέλησε να βοηθήσει, παρά μόνον με ηθικό εξανδραποδισμό της Ορθοδοξίας. Η απόρριψη του τελεσιγράφου της εξασφάλισε την ακεραιότητα Εκκλησίας και Ελληνισμού.

– Η οικονομική παρακμή των ύστερων βυζαντινών χρόνων και η παραμέληση της εθνικοαμυντικής θωράκισης του κράτους.

– Αρχικά η μαζική αγροτοποίηση και στη συνέχεια, λόγω περιελεύσεως της γης εις χείρας των δυνατών, η διάλυση της αγροτικής οικονομίας.
Ο Ελληνισμός υπετάγη, αλλά δεν γονάτισε. Αντιστάθηκε. Επαναστάτησε πολλάκις. Πάλεψε «για του Χριστού την πίστη την αγία και της πατρίδας την ελευθερία». Και κάποια ώρα την ανέκτησε, τοπικά, μερικώς.
Αν και πολύ αργά για δάκρυα, ο πάπας Πίος Β΄ ονόμασε την Άλωση «δεύτερο θάνατο του Ομήρου και του Πλάτωνα».

Ωστόσο υπάρχει ένα τεράστιο πνευματικό κεφάλαιο διαχρονικής απερίτμητης αξίας του Βυζαντίου. Οι ιστορικοί το ονομάζουν Byzance apres Byzance – το Βυζάντιο μετά το Βυζάντιο.

Πολλοί μάς καταλογίζουν τη δειλία ότι είμαστε το μόνο βαλκανικό κράτος που δεν απελευθέρωσε την ιερή του πόλη, την Κωνσταντινούπολη. Δίκαια.
Κι όμως είχαμε, όπως γράφει ο Dakin, δύο φορές αυτήν τη δυνατότητα. Την πρώτη τον Ιούλιο του 1922 όπου από τον Έβρο ως την Πόλη και στη ΒΔ Μικρασία δεν υπήρχε ούτε ένας τούρκος στρατιώτης και τη δεύτερη τον Μάιο του 1923, όταν είχε συγκροτηθεί η γενναία Στρατιά του Έβρου (110.000 άνδρες) και οι δυνάμεις του Κεμάλ, καίτοι νικήτριες, ήταν μεταξύ τους μαλλιά κουβάρια.

Με τη Συνθήκη των Σεβρών αγγίσαμε τα προαιώνια όνειρα του Γένους. Πλην τα συντρίψαμε με τα ίδια μας τα χέρια. Οι απόγονοι των ηττημένων των Σεβρών προκαλούν πάλι σήμερα τον Ελληνισμό σε Αιγαίο, Θράκη, Κύπρο. Χρειάζονται πληρωμένη απάντηση. Θα βρεθεί κάποιος να τη δώσει; Έστω και χωρίς την πληρότητα του δημοτικού άσματος:
Αυτό που «δεν χωρεί ανθρώπου νους να δει / και πάλι δηλαδή, στην Πόλη ζωντανούς / τον Πετρωμένο βασιλιά και τον Ακρίτα Διγενή».

Έσεται ήμαρ!
www.papathemelis.gr