Η εκδήλωση του πραξικοπήματος, όπως περιγράφεται στο πόρισμα

Η εκδήλωση του πραξικοπήματος για την ανατροπή του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου δεν ήταν ένα στιγμιαίο γεγονός. Ήταν το αποκορύφωμα της συνωμοτικής δραστηριότητας που εκπορευόταν από διάφορους κύκλους στην Αθήνα και στόχευε στην ενδοΝΑΤΟϊκή επίλυση του Κυπριακού. Ο αρχικός προσδιορισμός αυτών των ενεργειών τοποθετείται στο 1965. Στη συνέχεια, με την ανάληψη της εξουσίας στην Ελλάδα από τη χούντα, προσέλαβε πλέον επιθετική μορφή και με την καθοδήγησή της σχεδιάστηκαν απόπειρες δολοφονίας του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου, αλλά και διενέργειας πραξικοπήματος.

Τον Ιούλιο του 1973 ο Γεώργιος Γρίβας εκπόνησε εκ μέρους της ΕΟΚΑ Β΄ σχέδιο πραξικοπήματος με την κωδική ονομασία Νίκη, το οποίο, όπως ανέφερε, θα μπορούσε να υλοποιηθεί πριν από τις 20 Ιουλίου 1973. Τη γνησιότητα του σχεδίου την επιβεβαίωσε στην κατάθεσή του στην Επιτροπή ο Σταύρος Σταύρου – Σύρος, ο οποίος μαζί με τον Γ. Καρούσο ήταν οι δύο στους οποίους κοινοποιήθηκε για να εκφράσουν τις απόψεις τους. Τελικά, για άγνωστους λόγους, το σχέδιο Νίκη δεν εφαρμόστηκε.

Συνεπεία της κρίσης στις σχέσεις της Αθήνας με τον Γ. Γρίβα και την ΕΟΚΑ Β΄, το φθινόπωρο του 1973 παρατηρήθηκε σημαντική βελτίωση των σχέσεων Αθήνας – Λευκωσίας. Σε ένδειξη ανταπόκρισης, ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος επισκέφθηκε την Αθήνα τον Νοέμβριο του 1973 και είχε συνάντηση και συνομιλίες με τον «πρωθυπουργό» Σπύρο Μαρκεζίνη.

Το ότι η αλλαγή πλεύσης του Γ. Παπαδόπουλου δεν ήταν αρεστή φαίνεται και από την απόφαση ανατροπής του από τον σκληρό πυρήνα της χούντας, επικεφαλής του οποίου ήταν ο Δ. Ιωαννίδης, που ανέλαβε νέος παρασκηνιακός αρχηγός. Όπως προκύπτει από την απαντητική επιστολή προς τον Γ. Γρίβα, η οποία ελήφθη στις 3/1/1973, ο Δ. Ιωαννίδης αφήνει κατά τρόπο σαφή τον υπαινιγμό για τη σχεδιαζόμενη αλλαγή, αναφέροντας χαρακτηριστικά:

«Προχθές συναντήθην εκ νέου με ΟΤΩΣΟΛ. Μου είπε ότι έλαβε σημείωμά σας και ότι σύντομα θα έχετε ό,τι θέλετε… Ελπίζω να αντιληφθήτε τα όσα διά των γραμμάτων αυτών θέλω να σας διαβιβάσω».

Η κατάληψη
του Προεδρικού Μεγάρου

Η επιχείρηση κατάληψης του Προεδρικού Μεγάρου διήρκεσε περίπου μιάμιση ώρα. Τα αποτελέσματα της επίθεσης ήταν τα εξής:

» Ολοκληρωτική καταστροφή του Μεγάρου.

» Περίπου 15 νεκροί εθνοφρουροί και αστυνομικοί.

» 11 ελλαδίτες στρατιωτικοί νεκροί, 36 εθνοφρουροί, 41 αντιστασιακοί (22 μέλη του Εφεδρικού), καθώς και 16 πολίτες.

» Άγνωστος αριθμός τραυματιών, εθνοφρουρών και αστυνομικών.

Την όλη επιχείρηση κατάληψης του Προεδρικού Μεγάρου τη σχεδίασε και τη διηύθυνε ο Κ. Καμπόκης, διοικητής των Δυνάμεων Καταδρομών. Επικεφαλής των Δυνάμεων Καταδρομών ήταν ο ταγματάρχης Ν. Δαμασκηνός και των αρμάτων τεθωρακισμένων ο επίλαρχος Π. Κορκοντζέλος, διοικητής της 21ης ΕΑΝ.

Το απόγευμα της 15ης Ιουλίου, άρματα μάχης της 23ης ΕΜΑ, με επικεφαλής τον διοικητή της, αντισυνταγματάρχη Γρ. Λαμπρινό, με την υποστήριξη τμήματος της 21ης ΕΑΝ, επιτέθηκαν και κατέλαβαν την Αρχιεπισκοπή. Πριν από την κατάληψη προηγήθηκε κανονιοβολισμός, με αποτέλεσμα το κτίριο να υποστεί σοβαρές ζημιές.

Οι μοίρες Πυροβολικού 19η ΜΕΑ/ΑΠ και 185 ΜΠΠ, οι οποίες βρίσκονταν σε στρατόπεδα στην περιοχή Αθαλάσσας, έλαβαν μέρος με αντιαεροπορικά στοιχεία στην επίθεση κατάληψης του στρατοπέδου του Εφεδρικού, ενώ παρευρίσκονταν χωρίς εμπλοκή στην επίθεση εναντίον του Προεδρικού Μεγάρου. Τέλος, τμήματα της ΕΛΔΥΚ συμμετείχαν στην κατάληψη του αεροδρομίου Λευκωσίας και των Κεντρικών Φυλακών. Η ενέργεια αυτή κρίνεται ως πιστοποίηση της επίσημης εμπλοκής της Ελλάδας στην πραξικοπηματική ανατροπή του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου και της παράνομης επέμβασης της ελληνικής χούντας για την κατάλυση της συνταγματικής τάξης. Γεγονός το οποίο εκμεταλλεύτηκε η Τουρκία για να εισβάλει μερικές μέρες αργότερα. Την εκδήλωση του πραξικοπήματος, σύμφωνα με αναφορά του Αραπάκη, διηύθυναν από ειδική αίθουσα οι ταξίαρχοι Δ. Ιωαννίδης και Α. Κονδύλης.

Όπως κατέθεσε στην Επιτροπή ο Πρόεδρος Τάσσος Παπαδόπουλος, μερικές μέρες μετά την εκδήλωση του πραξικοπήματος, ο τότε ταγματάρχης της Εθνικής Φρουράς Τάσος Μάρκου τον είχε επισκεφθεί και του αποκάλυψε ότι είχε προχωρήσει στην εκπόνηση σχεδίου ανατροπής της πραξικοπηματικής κυβέρνησης. Το σχέδιο δεν τέθηκε σε εφαρμογή, πιθανόν λόγω της τουρκικής εισβολής.

Η φυγή του Μακαρίου

Περίπου 20 λεπτά μετά την εκδήλωση της επίθεσης εναντίον του Προεδρικού Μεγάρου και τη συνειδητοποίηση της κατάστασης, ο Πρόεδρος Μακάριος, με προτροπή των συνεργατών του, εγκατέλειψε το κτίριο από τη δυτική πλευρά. Συνοδευόμενος από άνδρες της προεδρικής φρουράς, κινήθηκε προς την οδό Προδρόμου, διαμέσου της κοίτης του παρακείμενου ποταμού. Επί της Προδρόμου σταμάτησε μαζί με τους συνοδούς του διερχόμενο αυτοκίνητο και επιβιβάστηκαν σε αυτό. Το αυτοκίνητο κινήθηκε δυτικά με κατεύθυνση προς το Μετόχι Κύκκου. Όμως σε μερικές εκατοντάδες μέτρα ακινητοποιήθηκε λόγω έλλειψης καυσίμων. Ο Αρχιεπίσκοπος και η συνοδεία του, αφού διένυσαν μερικές δεκάδες μέτρα πεζή, επιβιβάστηκαν σε αναπηρικό αυτοκίνητο. Σε μικρή απόσταση από το Μετόχι του Κύκκου συναντήθηκαν με τον Ν. Παστελλόπουλο, αξιωματικό του Εφεδρικού, ο οποίος προστέθηκε στη συνοδεία με δεύτερο αυτοκίνητο και στη συνέχεια κινήθηκαν προς την περιοχή Κλήρου.

Στην Κλήρου, αφού πραγματοποίησαν ολιγόλεπτη στάση στο σπίτι του Νεοκλή Μαλέκου, επιβιβάστηκαν σε άλλο αυτοκίνητο και κινήθηκαν προς το Μοναστήρι του Κύκκου (11.30 π.μ.) και από εκεί κατέληξαν στην Πάφο (4 μ.μ.), όπου το απόγευμα (5.30 μ.μ.) ο Μακάριος εκφώνησε τον γνωστό λόγο από τον Ελεύθερο Ραδιοσταθμό της Πάφου.