Στρατηγικές ανακατατάξεις στη Μεσόγειο και στη Μεγάλη Μέση Ανατολή

Ήταν, κατά δεύτερο λόγο, ο ηγέτης που προσέδωσε στην επανάστασή του, για πρώτη φορά, έντονη ισλαμική διάσταση. Από την άποψη αυτή, πρωτοπόρησε στη σύνδεση του Νασερικού τύπου κοσμικού αραβικού εθνικισμού με τον Αραβικό Ισλαμισμό.

Η τάση αυτή έμελλε να πάρει σύντομα μεγάλες διαστάσεις στην αραβική πολιτική σκηνή, μακριά όμως από κάθε πρότυπο ή πολιτικό έλεγχο. Θεαματικότερη περίπτωση ήταν η έκταση που πήρε το Ισλαμικό κίνημα στην Αλγερία, μια χώρα με έντονη την επίδραση του αποικιακού παρελθόντος και νωπές ακόμη τις μνήμες ενός κλασικού εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα, χωρίς έντονους θρησκευτικούς προσδιορισμούς.

Το Ισλαμικό κίνημα ήρθε ως απάντηση στην αποτυχία των καθεστώτων του κοσμικού εθνικισμού να φέρουν αυτό που υποσχέθηκαν. Ανάπτυξη, ελευθερία, αραβική ενότητα και επιτυχίες στο Παλαιστινιακό. Οι ήττες στο Μεσανατολικό και η διαδεδομένη πολιτική διαφθορά επέδρασαν καταλυτικά στην παραδοσιακή αναδίπλωση των πολιτικών δυνάμεων.

Ο λίβυος ηγέτης δεν περιορίσθηκε όμως στον απλό εναγκαλισμό του παραδοσιακού Ισλάμ. Θέλησε ταυτοχρόνως να εμφανισθεί ως ανακαινιστής και μεταρρυθμιστής του Ισλάμ.

Το ίδιο, άλλωστε, θέλησε να κάνει στο επίπεδο του πολιτικού συστήματος, προβαλλόμενος ως μεγάλος πολιτικός μεταρρυθμιστής. Στο πλαίσιο αυτό, εισήγαγε το, χειραγωγούμενο στην πραγματικότητα από τον ίδιο, καθεστώς της Τζαμαχιρίγια, το κράτος δηλαδή των μαζών.

Σε ό,τι αφορά το Ισλάμ, ο μεταρρυθμιστικός του ζήλος τον έφερε σε σύγκρουση με ορισμένες πολύ παραδοσιακές και ακραίες τάσεις του Ισλάμ. Οι τελευταίες αντιμετώπιζαν με πολλή καχυποψία και εχθρότητα τους νεωτερισμούς του.

Οι αντιθέσεις κατέληξαν επανειλημμένα σε σκληρή καταδίωξη και καταστολή. Ο λίβυος ηγέτης είχε, λοιπόν, ανοικτούς λογαριασμούς με τις ακραίες ισλαμικές ομάδες της Λιβύης, όπως και με την Αλ Κάιντα, που επιχειρούσε να κεφαλαιοποιήσει τις τοπικές ισλαμικές αντιδράσεις και να τις ποδηγετήσει.

Κατά τραγική όμως ειρωνεία, έγιναν τελικά μπούμερανγκ για τον Μουαμάρ Καντάφι και οι λαϊκοί πολιτικοί θεσμοί που εισήγαγε με τη λεγόμενη Τζαμαχιρίγια. Οι λαϊκές επιτροπές «άμεσης δημοκρατίας», όπως τις παρουσίαζε, είναι αυτές που πρωτοστατούν σήμερα σε πολλές εξεγερμένες πόλεις, παρέχοντας μια ελάχιστη πολιτική δομή στην εξέγερση.

•••

ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΚΡΗΞΗ,
ΑΥΞΗΜΕΝΕΣ ΠΡΟΣΔΟΚΙΕΣ
ΚΑΙ ΔΙΨΑ ΓΙΑ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ

Στη Λιβύη, όπως σ’ όλες τις αραβικές χώρες, έλαβε χώρα, κατά τα τελευταία χρόνια, μια πραγματική δημογραφική έκρηξη, που ανανέωσε δυναμικά τους πληθυσμούς και δημιούργησε μια νέα κοινωνική κατάσταση. Ειδικότερα στις αραβικές χώρες της Βόρειας Αφρικής το ποσοστό των νέων κάτω των 27 ετών έφτασε το 47% περίπου.

Ο νέος αυτός πληθυσμός είναι, προφανώς, πιο μορφωμένος και απαιτητικός απ’ ό,τι στο παρελθόν. Οι μνήμες των πολέμων του Μεσανατολικού και των δικών τους αντιαποικιακών αγώνων είναι πια μακρινές και ξεθωριασμένες. Τους απασχολεί έντονα η κατάκτηση μιας καλύτερης ζωής που βλέπουν, μέσα από την τηλεόραση και το διαδίκτυο, ότι αλλού είναι εφικτή.

Η ακινησία και η στασιμότητα στη δική τους χώρα και το αδιέξοδο που τους πνίγει είναι φυσικό να επιρρίπτονται στους ηγέτες τους, που αδυνατούν να δώσουν σύντομα μια διέξοδο και οι οποίοι είναι, επιπλέον, αυταρχικοί, διεφθαρμένοι αλλά και αιώνιοι!

Το αίσθημα αυτό επιτείνεται και σε χώρες που είναι πλούσιες σε ενεργειακούς πόρους, όπως η Λιβύη και η Αλγερία, οι οποίες μολαταύτα παραμένουν καθηλωμένες σε χαμηλούς ρυθμούς αναπτύξεως. Στη Λιβύη το βιοτικό επίπεδο βελτιώθηκε ριζικά σε σχέση με την πριν από τον Καντάφι εποχή, πριν δηλαδή από 42 χρόνια.

Οι νέοι όμως της χώρας βλέπουν το σήμερα και δεν το συγκρίνουν μ’ ένα παρελθόν που φαίνεται σ’ αυτούς μακρινό και χωρίς νόημα.

Από την άποψη αυτή η νέα εποχή, που άρχισε με το ντόμινο των εξεγέρσεων στον αραβικό κόσμο, έχει ως σήμα κατατεθέν τα εσωτερικά προβλήματα: την ανάπτυξη, τη δημοκρατία, την ελευθερία. Όχι την εξέγερση και τη συσπείρωση εναντίον ενός εξωτερικού εχθρού.

Κανείς όμως δεν μπορεί να ξέρει σήμερα πώς θα εξελιχθούν τα πράγματα στη συνέχεια και ποιες άλλες εξελίξεις και εκπλήξεις επιφυλάσσει το σημερινό ντόμινο εξεγέρσεων.

Αυτό ισχύει για τις χώρες που είναι ήδη σε επαναστατικό αναβρασμό και αφορά την τελική έκβαση που θα έχουν τα γεγονότα εκεί. Ισχύει όμως και για άλλες χώρες, που ενδέχεται να βρεθούν σύντομα σε παρόμοια δίνη αναταραχών και εξεγέρσεων.

Η Μεσόγειος και η Μεγάλη Μέση Ανατολή είναι περιοχές με ύψιστη στρατηγική σημασία για λόγους γεωστρατηγικής και πετρελαίου. Τα εσωτερικά προβλήματα μπορούν εύκολα να προσλάβουν εξωτερικές και διεθνείς διαστάσεις.

Από την άποψη αυτή, είναι χαρακτηριστική η κινητικότητα των Αμερικανών, οι οποίοι έφτασαν στο σημείο να δηλώσουν, διά του αντιπροσώπου του Λευκού Οίκου, ότι δεν αποκλείουν κανένα μέσο, μηδέ εξαιρουμένης της στρατιωτικής δράσεως.

•••

Ο ΚΑΝΤΑΦΙ ΕΝΝΟΕΙ ΑΥΤΟ ΠΟΥ ΕΙΠΕ ΣΤΟ ΔΙΑΓΓΕΛΜΑ ΤΟΥ, ΟΤΙ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΠΡΟΕΔΡΟΣ ΓΙΑ ΝΑ ΠΑΡΑΙΤΗΘΕΙ, ΑΛΛΑ ΗΓΕΤΗΣ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ. ΤΙΠΟΤΕ ΟΜΩΣ ΔΕΝ ΘΑ ΕΙΝΑΙ ΣΤΗ ΛΙΒΥΗ ΟΠΩΣ ΗΤΑΝ ΠΡΙΝ

Για τον Καντάφι δεν υπήρχε καμία αμφιβολία ότι ο ίδιος ήταν η ενσάρκωση της λιβυκής επαναστάσεως και του πεπρωμένου της Λιβύης. Αντιμετώπισε γι’ αυτό με έσχατη περιφρόνηση και βία κάθε αμφισβήτηση και απαίτηση για παραίτηση.

Το τραγικό όμως γι’ αυτόν ήταν το γεγονός ότι δεν είχε να αντιμετωπίσει τους προβλεπτούς εχθρούς της επαναστάσεώς του, τους γνωστούς αντεπαναστάτες, υποκινούμενους από το εξωτερικό, ή τους ακραίους Ισλαμιστές, στους οποίους δεν έδειξε ποτέ καμία ανοχή ή έλεος. Είχε απέναντί του τα παιδιά του δικού του καθεστώτος, τη νεολαία της χώρας του.

Η απροσδόκητη αυτή εξέλιξη παρέλυσε και δίχασε το κύριο δυναμικό του έρεισμα, τον στρατό, ο οποίος δίστασε να αναγνωρίσει σ’ αυτούς τους «αντεπαναστάτες», τους οποίους έπρεπε να πυροβολήσει για να υπερασπίσει το καθεστώς και τον ηγέτη του. Ο στρατός διχάσθηκε και ο Καντάφι αναγκάσθηκε να βασισθεί σε ορισμένες αφοσιωμένες μονάδες, στην Προεδρική Φρουρά, σε οπλισμένους παραστρατιωτικούς οπαδούς του και σε ξένους μαχητές, με τους οποίους έχει οργανικούς δεσμούς από την εποχή των εμφυλίων πολέμων στην Τσαντ και στη Νιγηρία, στους οποίους η Λιβύη είχε έντονα αναμειχθεί.

Ο Καντάφι επιτάχυνε τη διαδικασία διαδοχής και παρέδωσε την εξουσία στους γιους του. Η χώρα όμως έχει πρακτικά διχοτομηθεί μεταξύ της ανατολικής περιοχής, με τη Βεγγάζη και το Τομπρούκ, στην οποία κυριαρχεί η εξέγερση, και της δυτικής, όπου ελέγχει ακόμη την Τρίπολη το καθεστώς. Ασαφής και συγκεχυμένη παραμένει η κατάσταση και στις άλλες πόλεις της Λιβύης στον νότο.

Η ανακατάληψη της ανατολικής περιοχής απαιτεί συνδυασμένη στρατιωτική επιχείρηση, με ισχυρές δυνάμεις, που είναι αμφίβολο αν είναι διαθέσιμες. Είναι αμφίβολο επίσης αν θα παραμείνουν απαθείς δυτικές μυστικές υπηρεσίες και δεν θα σπεύσουν να ενισχύσουν διακριτικά τους εξεγερμένους για να μην επιτρέψουν παλινόρθωση του καθεστώτος Καντάφι, για να μη μιλήσουμε για το ενδεχόμενο ανοικτής επεμβάσεως των ΗΠΑ ή του ΝΑΤΟ.

Οι σχέσεις του Μουαμάρ Καντάφι με τους Δυτικούς, παρά την πετρελαϊκή συνεργασία, ήταν πάντα τεταμένες. Αφενός, λόγω του ριζοσπαστικού πολιτικού του λόγου και της πολιτικής του στο Μεσανατολικό. Αφετέρου, λόγω των εντόνων δυτικών υποψιών ότι το καθεστώς Καντάφι συνεργαζόταν με την τρομοκρατία. Η ένταση έφτασε σε κορυφαίο σημείο μετά την έκρηξη στον αέρα, από βόμβα, αεροπλάνου της αμερικανικής εταιρείας TWA, στο Λόκερμπι της Σκωτίας. Η δολιοφθορά απεδόθη σε πράκτορες της Λιβύης. Η ίδια δεν το παραδέχθηκε ποτέ. Ύστερα όμως από μια δολοφονική απόπειρα που έγινε κατά του ιδίου του Καντάφι, στη δεκαετία του ’80, με αεροπορική προσβολή της οικίας του, με εντολή του Προέδρου Ρίγκαν, όπως επίσης έπειτα από τον ασφυκτικό αποκλεισμό στο λιβυκό πετρέλαιο που του επεβλήθη, ο Μουαμάρ Καντάφι έκανε θεαματική πραγματιστική στροφή στην πολιτική του. Ανεζήτησε και έκανε συμβιβασμό με τους Αγγλοαμερικανούς. Συγκεκριμένα, αποδέχθηκε ευθύνη για την αεροπορική καταστροφή του Λόκερμπι και πλήρωσε δισεκατομμύρια δολάρια για αποζημιώσεις. Έκανε επίσης προνομιακές παραχωρήσεις σε αμερικανικές και αγγλικές εταιρείες για την εκμετάλλευση του λιβυκού πετρελαίου και αερίου.

Όπως έχουν τα πράγματα σήμερα, τα περιθώρια ελιγμών του Μουαμάρ Καντάφι εξαντλούνται στην εσωτερική διαπραγμάτευση. Η εκκρεμότητα στην Αίγυπτο δεν επιτρέπει στην ηγέτιδα αυτή χώρα του αραβικού κόσμου να διαδραματίσει διαμεσολαβητικό ρόλο. Αντιθέτως, το παράδειγμά της εμπνέει και ενισχύει την εξέγερση. Ο Αραβικός Σύνδεσμος, μετά τον πολιτικό σεισμό και τις εξεγέρσεις στον αραβικό κόσμο, έχει προς το παρόν αποδυναμωθεί και περιθωριοποιηθεί. Δεν είναι επίσης σε θέση να διαμεσολαβήσει αποτελεσματικά. Το πιθανότερο είναι να υπάρξει συνωστισμός διαμεσολαβητών από την Ευρώπη. Ο εν δυνάμει προσφορότερος όμως διαμεσολαβητής, λόγω και των στενών του σχέσεων με τον λίβυο ηγέτη, ο ιταλός πρωθυπουργός Μπερλουσκόνι, βρίσκεται πολιτικά σε πολύ δύσκολη θέση στην Ιταλία. Σε κάθε περίπτωση, αντικείμενο των διαμεσολαβήσεων θα είναι η αποφυγή περαιτέρω αιματοχυσιών, με τη διαπραγμάτευση μιας συμφωνημένης μεταβατικής λύσεως στο πρόβλημα της Λιβύης, με τη συμμετοχή του λίβυου ηγέτη και κυρίως των δύο γιων του, που εμφανίζονται ως διάδοχοί του. Εάν δεν ευδοκιμήσει μια τέτοια διαμεσολάβηση, η εμφύλια σύγκρουση μπορεί να προσλάβει πολύ μεγαλύτερες διαστάσεις, με κίνδυνο να περιπλακεί και να εξελιχθεί σε περιφερειακή διεθνή κρίση. Σε κάθε περίπτωση, η κατάσταση στη Λιβύη δεν θα είναι ποτέ πια η ίδια.

•••

ΑΛΛΑΓΕΣ ΣΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΚΟ
ΧΑΡΤΗ ΚΑΙ ΣΤΙΣ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ
ΙΣΟΡΡΟΠΙΕΣ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ

Η Λιβύη είναι το επίκεντρο, αλλά όχι βεβαίως η μόνη εστία κρίσεως στον αραβικό κόσμο. Αναβρασμός επικρατεί και δυτικότερα της Τυνησίας, στις άλλες δύο βορειοαφρικανικές χώρες, την Αλγερία και το Μαρόκο. Στην πρώτη, οι διαδηλώσεις είναι εντονότερες και η κρίση οξύτερη. Η πόλωση όμως που υπάρχει μεταξύ στρατού και Ισλαμιστών επενεργεί κατασταλτικά γιατί συγκαλύπτει την κοινωνική κρίση, που έχει τη δική της αυτονομία. Η υψηλή επίσης τιμή του πετρελαίου παρέχει στο καθεστώς αυξημένες δυνατότητες κοινωνικών παροχών, που έχουν κατευναστική επίδραση.

Πολιτική ευελιξία και αντοχή παρουσιάζει και το μοναρχικό καθεστώς του Μαρόκου, το οποίο κατόρθωσε να επιτύχει αξιόλογους ρυθμούς αναπτύξεως. Αντιμετωπίζει όμως κι αυτό το μεγάλο πρόβλημα της ανεργίας των νέων. Ο ρυθμός δημιουργίας νέων θέσεων εργασίας είναι δυσανάλογος με τις ανάγκες. Το καθεστώς όμως έχει την ευελιξία να αλλάξει, όποτε χρειασθεί, τον πρωθυπουργό και να εκτονώσει εν μέρει τις εντάσεις και το αίτημα της αλλαγής.

Μεγάλη σφίγγα στην Ανατολική Μεσόγειο είναι η Συρία, όπου από δεκαετίες η εξουσία βρίσκεται, μέσω της οικογένειας Άσαντ, στα χέρια της μειονότητας των Αλαουιτών, οι οποίοι αντιπροσωπεύουν το 8% περίπου του πληθυσμού. Η μεγάλη Σουνιτική πλειοψηφία εκφράζει έντονη δυσφορία γι’ αυτό και είναι ευεπίφορη στην προπαγάνδα των Ισλαμιστών. Η δραστηριότητα των τελευταίων οδήγησε, στο πρόσφατο παρελθόν, σε εξεγέρσεις στη βόρεια παραλιακή Συρία, που κατεστάλησαν με αμείλικτο τρόπο και με χιλιάδες νεκρούς.

Η μνήμη αυτή κάνει πιο προσεκτικούς και επιφυλακτικούς τους Ισλαμιστές. Δεν ισχύει όμως το ίδιο, όπως είδαμε στην περίπτωση της Λιβύης, για τους νέους, που είναι «απαθείς κακών» και έχουν σήμερα άλλες προσδοκίες και απαιτήσεις από τη ζωή. Μια αναταραχή στη Συρία, με δεδομένη τη θέση της στη στρατηγική σκακιέρα της περιοχής και ιδιαιτέρως λόγω των σχέσεών της με το Ιράν, είναι ιδιαιτέρως κρίσιμη. Η πρωτοβουλία του Ιράν να στείλει, μέσω του Σουέζ, στη Μεσόγειο δύο πολεμικά, τα πρώτα από το 1979, αποβλέπει, κατ’ αρχήν, στο να δημιουργήσει προηγούμενο κατά τη διάρκεια της μεταβατικής περιόδου της πολιτικής εξουσίας στην Αίγυπτο. Αποσκοπεί, κατά δεύτερο λόγο, στο να ενδυναμώσει τους στρατηγικούς δεσμούς του με τη Συρία και να ενισχύσει το καθεστώς της. Υπενθυμίζεται σχετικά ότι στο πλαίσιο των κυρώσεων κατά του Ιράν, που έχουν επιβληθεί από τον ΟΗΕ, περιλαμβάνεται και απαγόρευση εξαγωγής οπλισμού σε άλλες χώρες. Η κρίση στον αραβικό κόσμο έχει επεκταθεί, πέρα από τη Μεσόγειο, στις αραβικές χώρες του Κόλπου, με επίκεντρο το Μπαχρέιν και την Υεμένη. Αυτό που πρέπει να υπογραμμίσει κανείς, σε ό,τι αφορά τον Κόλπο, είναι ο έντονος ανταγωνισμός Σουνιτών και Σιιτών, με μεγάλους πρωταγωνιστές στο παρασκήνιο το Σιιτικό Ιράν και τη Σουνιτική Σαουδική Αραβία. Ειδικά στο Μπαχρέιν, η μεγάλη πλειοψηφία του πληθυσμού (άνω του 70%) είναι Σιίτες.

Η Σαουδική Αραβία επιδεικνύει μέχρι τώρα σταθερότητα, η οποία όμως δεν πρέπει να εξαπατά γιατί συνδέεται με τον αμείλικτο, αυταρχικό και θεοκρατικό χαρακτήρα του καθεστώτος και με τις κοινωνικές παροχές που εξασφαλίζει στους πολίτες του με τα μυθικά κέρδη του πετρελαίου. Δεν υπάρχει όμως αμφιβολία ότι η αυταρχικότητα του καθεστώτος, ο θεοκρατικός ζήλος, που συγκαλύπτει και μεγάλη διαφθορά στα υψηλά κλιμάκια, η θέση των γυναικών και η θέση των νέων του διαδικτύου και των φιλελεύθερων προσδοκιών τροφοδοτούν σταθερά μια δυσαρέσκεια που αναμένει ευκαιρία να εκφρασθεί. Ο καθένας αντιλαμβάνεται ότι μια κρίση στη χώρα αυτή θα είχε εντελώς άλλο βάρος στις γεωστρατηγικές ισορροπίες και στην παγκόσμια οικονομία.

Το κίνημα που άρχισε από την Τυνησία και την Αίγυπτο έχει ακόμη πολλά επεισόδια στη δυναμική του. Στην ίδια την Αίγυπτο, που ασκεί παραδειγματική επίδραση σ’ όλον τον αραβικό κόσμο, η μεταβατική διαδικασία δεν έχει ολοκληρωθεί και τα δεδομένα δεν έχουν ακόμη αποκρυσταλλωθεί, έστω και αν το βασικότερο, ο καθοριστικός ρόλος του στρατού, είναι ήδη εκεί.

Η Ελλάδα έχει κάθε λόγο να παρακολουθήσει στενά τις εξελίξεις, πρώτα απ’ όλα για να αντιμετωπίσει, σε συνεργασία με τις άλλες ευρωπαϊκές χώρες, ένα νέο τεράστιο κύμα λαθρομεταναστών, που είναι πολύ πιθανό. Κατά δεύτερο λόγο, είναι προφανές ότι οι εξελίξεις αυτές διαπλέκονται και με τις επιδιώξεις της Τουρκίας στον αραβικό και τον μουσουλμανικό χώρο. Η Τουρκία θέλει να προβάλλεται ως το πρότυπο του μη ακραίου Ισλάμ, που συνδυάζει τον δυτικό τρόπο ζωής, τη δημοκρατική οργάνωση και την ανάπτυξη. Προσπαθεί μάλιστα να εξασφαλίσει διαμεσολαβητικούς ρόλους, παντού όπου μπορεί, επιζητώντας και την αμερικανική ευλογία, για να αποτραπεί δήθεν διείσδυση του Ιράν και ανάπτυξη του ακραίου Ισλαμισμού. Τα γεγονότα που βρίσκονται σε εξέλιξη στον αραβικό κόσμο οριοθετούν μια νέα ιστορική περίοδο για τους λαούς των χωρών αυτών. Δεν είναι βέβαιο ακόμη πού θα οδηγήσουν. Η παγκόσμια οικονομική κρίση δεν είναι επίσης άσχετη με το ντόμινο των εξεγέρσεων. Η παγκοσμιοποίηση, με το φιλελεύθερο πρόσωπο, θα ήθελε πολύ να προβληθεί στις χώρες αυτές ως πρότυπο αναπτύξεως και ευημερίας, προτείνοντας τις γνωστές συνταγές της.

Ας ελπίσουμε ότι οι αραβικοί λαοί, με ναυαρχίδα την Αίγυπτο, που αριθμεί σήμερα 82 εκατ. πληθυσμό, θα ισορροπήσουν σ’ ένα αναπτυξιακό πρότυπο μεικτής οικονομίας, που θα συνδυάζει τις βασικές δημοκρατικές αρχές, τη θεσμική εναλλαγή στην εξουσία και τη διαφάνεια με την κυβερνητική και οικονομική αποτελεσματικότητα, στο πνεύμα των προσδοκιών και των ελπίδων που έφεραν επανάσταση.