Αντίο σʼ έναν καλό, πολύτιμο φίλο

Τελευταία φορά που τον είδα ήταν πέντε ημέρες πριν φύγει. Με δέχθηκε καθισμένος σε πολυθρόνα και μιλήσαμε αρκετή ώρα. Και χαιρετηθήκαμε σαν να επρόκειτο να ξανασυναντηθούμε μετά από λίγες ημέρες…
Δεν ήταν ο Πρωθυπουργός της Συγκυβέρνησης που ολοκλήρωσε την εθνική συμφιλίωση, το πολιτικά καυτό καλοκαίρι του ʼ89. Κανείς δεν είναι ικανός να κάνει –ή να εμποδίσει– κάτι που έρχεται από μόνο του. Ποτέ άλλωστε ο
ίδιος δεν είχε πει ότι ολοκλήρωσε την εθνική συμφιλίωση. Του ήταν αρκετό ότι υπήρξε η προσωπικότητα στην οποία ισορρόπησε η προσέγγιση και ακόμη περισσότερο η πολιτική σύμπραξη Δεξιάς – Αριστεράς στην παραγωγή μιας κυβέρνησης ειδικής αποστολής. Ακόμη και σήμερα δεν γίνεται αντιληπτό –όσο και να επιμένει να υπογραμμίζει την τεράστια σημασία της ο Λεωνίδας Κύρκος– τι σημαίνει για την Ελλάδα και την ελληνική κοινωνία η προσέγγιση εκείνη, η πολιτική συνεργασία για έναν υπέρτερο στόχο, με τήρηση και σεβασμό των πολλών επιμέρους διαφορών. Πολύ περισσότερο που η πρωθυπουργία Τζαννετάκη σφραγίζει μια προσπάθεια του πολιτικού κόσμου να αποτινάξει τη σήψη της περιόδου εκείνης. Και είναι σφάλμα το γεγονός ότι το σημερινό ΠΑΣΟΚ εξακολουθεί να έχει την ετικέτα αναφοράς, κάνοντας λόγο για «βρώμικο ʼ89» με την έννοια ότι την περίοδο εκείνη… σπιλώθηκε αδίκως από τα άλλα κόμματα. Όπως είναι σφάλμα ότι η Νέα Δημοκρατία, πέφτοντας και η ίδια σε παρόμοια λάθη, περιορίζεται να μιλά για «αυτοκάθαρση», ξεχνώντας ότι η «αυτοκάθαρση» πάντα μισή είναι, και υπογραμμίζει πολύ περισσότερο την ανάγκη κάθαρσης.
Είχα την τύχη να με περιλάβει ο Τζαννής Τζαννετάκης στο στενό επιτελείο του και κατά την περίοδο της πρωθυπουργίας του και κατά την περίοδο που διετέλεσε αντιπρόεδρος της κυβέρνησης Μητσοτάκη, το 1990 – 1993. Η δεύτερη αυτή περίοδος, πολύ πιο «άγνωστη» από την πρώτη, έχει σφραγίσει την πορεία της χώρας και το επίπεδο της καθημερινής ζωής όλων μας. Το λέει ο ίδιος ο Κωνσταντίνος Μητσοτάκης, ότι δεν ασχολήθηκε ο ίδιος στο παραμικρό με την οργάνωση των «μεγάλων έργων». Τα ανέθεσε όλα στον αντιπρόεδρο Τζαννετάκη. Και εκείνος τα οργάνωσε κατά τρόπο υποδειγματικό, μʼ ένα πραγματικά επιτελικό όργανο δουλειάς που σε καμία απολύτως φάση της τριετούς λειτουργίας του δεν ξεπέρασε τα τριάντα άτομα, περιλαμβανομένων στον αριθμό αυτό του προσωπικού ασφαλείας και της γραμματειακής υποστήριξης.
Το πρώτο πράγμα που έπρεπε να κάνει ο Τζαννετάκης αναλαμβάνοντας την οργάνωση των μεγάλων έργων ήταν να σκεφτεί έναν μηχανισμό διενέργειας διεθνών διαγωνισμών, τέτοιας υφής και διαφάνειας που να μπορούσε να διαλύσει στην πράξη το κλίμα της δυσπιστίας με την οποία αντιμετωπιζόταν διεθνώς η Ελλάδα, έχοντας μόλις βγει
από μια πρωτοφανή τότε, και στην Ελλάδα και στην Ευρώπη, κατάσταση σήψης. Το εγχείρημα Τζαννετάκη πέτυχε
απολύτως. Στους διαγωνισμούς που οργανώθηκαν τότε προσήλθαν και διαγωνίστηκαν οι ισχυρότεροι και εγκυρότεροι εξειδικευμένοι κατά κατηγορία έργου οίκοι. Όχι για να πάρουν ως εργολάβοι ένα έργο, αλλά ως συνεταίροι φορτωμένοι για δεκαετίες με την ευθύνη του μελετητή, του χρηματοδότη και του διαχειριστή.
Μπορεί να φαίνεται εξωπραγματικό, αλλά όσοι γνωρίζουν τα πράγματα προσυπογράφουν την άποψη πως κανένα απολύτως από τα μεγάλα έργα που εκτελέσθηκαν στα κατοπινά χρόνια, επί κυβερνήσεων Ανδρέα Παπανδρέου λιγότερο και Κώστα Σημίτη περισσότερο, δεν θα είχε γίνει αν τα έργα αυτά δεν είχαν οργανωθεί, δημοπρατηθεί και μελετηθεί εκ του μηδενός κατά την περίοδο της κυβέρνησης Μητσοτάκη, από την επιτελική μονάδα που συγκρότησε και κατηύθυνε ο Τζαννής Τζαννετάκης. Κανένα απολύτως. Το μόνο από τα μεγάλα έργα που έμεινε στον φορέα του για να οργανωθεί η επαναδημοπράτησή του ήταν το Μετρό των Αθηνών, το οποίο παρέλαβε ο Στέφανος Μάνος να καρκινοβατεί περισσότερο στα χαρτιά παρά στην εκτέλεση και το οργάνωσε εξ αρχής. Αεροδρόμιο Σπάτων, όπως λεγόταν τότε (με την προοπτική να ονομασθεί «Διεθνής Αερολιμήν Αθηνών – Κωνσταντίνος Καραμανλής», καθώς εκείνος, από τη δεκαετία του 1950 ακόμη, είχε ορίσει τη θέση για την κατασκευή του), κινητή τηλεφωνία (που πρόλαβε να λειτουργήσει επί κυβερνήσεως Μητσοτάκη), Αττική Οδός, Γέφυρα Ρίου – Αντιρρίου απλώς δεν θα υπήρχαν σήμερα αν δεν είχαν μελετηθεί και οργανωθεί από το «Γραφείο αντιπροέδρου», από την ολιγομελή επιτελική ομάδα του Τζαννή Τζαννετάκη.
Ο οποίος έκανε ό,τι έκανε γιατί ακριβώς ποτέ δεν άφησε τον εαυτό του να γίνει αυτό που έκανε. Ο Τζαννής Τζαννετάκης, ο πολύτιμος φίλος Τζαννής που έφυγε πριν από λίγες ημέρες, είχε χτίσει μια προσωπικότητα που δέσποζε, υπερτερούσε και κατηύθυνε την πράξη του. Σε οποιαδήποτε περίοδο της ζωής του έκανε ό,τι έκανε γιατί ήταν αυτός που ήταν. Όπως συμβαίνει με όλους μας. Μόνο που εκείνος έκανε πάντα το υποδειγματικά σωστό. Είτε αυτό ήταν η παραίτηση από το Πολεμικό Ναυτικό στις 22 Απριλίου 1967, την επομένη της επιβολής της δικτατορίας –την προηγουμένη υπήρξε η έμπρακτη άρνηση υπηρεσίας– είτε η εμμονή στην ορθή θέση και άποψη στην πολιτική ή απλή καθημερινότητα.
Πολλοί πολιτικοί πήγαν να τον αποχαιρετήσουν. Κι εγώ έβλεπα και σκεπτόμουν πόσο πολύ θα είχε ωφεληθεί ο τόπος αν γίνονταν αποδεκτές οι υποδείξεις που πολύ έγκαιρα είχε –με υποδειγματική πάντοτε οργάνωση– διατυπώσει για τον τρόπο στελέχωσης και την ίδια τη στελέχωση της δημόσιας διοίκησης, σε ανώτατο επιτελικό επίπεδο.
Αλλʼ αυτά πάντοτε υπάρχει καιρός για να γίνουν και ποτέ η χώρα δεν χάθηκε από έλλειψη ανθρώπων. Όσο κι αν φτωχαίνει με τη μοιραία αποχώρηση εκείνων που έχουν νʼ αφήσουν το παράδειγμα του περάσματός τους απʼ τη ζωή, πλούτο πραγματικό κι αναφαίρετο για κείνους που μπορούν να το εκτιμήσουν.

Α.Χ.Ζ.