Ο «πολιτισμός» της αγοράς
Όταν οι λαοί όλου σχεδόν του κόσμου γιόρταζαν με πρωτοφανείς σε λαμπρότητα και πολυτέλεια εκδηλώσεις την είσοδο του νέου αιώνα, δεν φαντάζονταν -εκτός από ολίγους «υποψιασμένους»- ότι δέκα χρόνια αργότερα θα βρίσκονταν στη δίνη μιας πρωτοφανούς κρίσης, μιας δέσμης άλυτων αντιφάσεων, που καθιστούν σήμερα το άμεσο μέλλον απρόβλεπτο.
Γιατί όμως προκύπτουν αυτά τα, ιστορικά για την ανθρωπότητα, αδιέξοδα όταν η εποχή μας χαρακτηρίζεται από μια εκπληκτική επιστημονική πρόοδο στο πεδίο της επικοινωνίας, των μεταφορών, της Ιατρικής -με την αποκωδικοποίηση του ανθρώπινου γονιδιώματος- της παραγωγής νέων αγαθών, της επιστημονικής έρευνας για την «αρχή» του κόσμου με το πείραμα Cern, με την αναζήτηση νέων μορφών ενέργειας (υδρογονική σύντηξη);
Η απάντηση δεν είναι εύκολη, ούτε μονοσήμαντη. Όμως πρέπει να ξεκινήσουμε από την προηγούμενη δεκαετία, του 1990, οπότε εδραιώθηκε στην παγκόσμια σκηνή ένα νέο Imperium, μια σύγχρονη μορφή κυριαρχίας, που προσέλαβε ποικίλα και σύνθετα χαρακτηριστικά. Το πρώτο αφορά τη μορφή του παγκόσμιου κατεξουσιασμού που επέβαλε η μοναδική πλέον υπερδύναμη, ξεκινώντας μια νέα σειρά πολέμων και επεμβάσεων στη Βαλκανική και στη Μέση Ανατολή.
Το σύστημα αυτό όμως της Νέας Εξουσίας έχει ευρύτερα σχήματα υποστήριξης και επιβολής. Συνδέθηκε με το «σχήμα» της παγκοσμιοποίησης, επιδιώκοντας να ενσωματώσει στα επικοινωνιακά και οικονομικά του δίκτυα μεγάλες περιοχές του πλανήτη. Η ενσωμάτωση αυτή συντελείται με νομιμοποιητική αρχή την επιστημονική και τεχνολογική πρόοδο, την κατάργηση των συνόρων και την αποδυνάμωση του κράτους – έθνους, τη διακήρυξη (αφηρημένων πάντα) δικαιωμάτων και αρχών που αναφέρονται στους «πολίτες του κόσμου»…
Το πιο σημαντικό όμως «όπλο» σ’ αυτήν τη στρατηγική διαμόρφωση και θεώρηση του κόσμου είναι η προβολή του προτύπου, του ιδεότυπου, του σύγχρονου πολίτη του «δυτικού κόσμου», ενός προτύπου – υποδείγματος και για τους υπόλοιπους λαούς. Ο νέος αυτός πολίτης – ιδεότυπος θεμελιώνει τη συμπεριφορά του στις αξίες της κατανάλωσης και της αγοράς. Η απόκτηση «αγαθών» αναδεικνύει την προσωπικότητά του, τον οδηγεί στην «πρόοδο» και στην «ευτυχία». Προϋπόθεση για μια τέτοια «μεταλλαγή» είναι η εγκατάλειψη των ιδεολογικών προκαταλήψεων, η αναγνώριση ότι η «ταυτότητα μέσω της αγοράς» είναι η μόνη γνήσια ατομική του υπόσταση και όχι η εθνική -ή συλλογική- του ταυτότητα.
Στα κλασικά σχήματα της Πολιτικής Φιλοσοφίας ο πολίτης αναφερόταν στους κρατικούς/πολιτικούς θεσμούς και ο ιδιώτης στον χώρο της οικονομίας και της αγοράς. Σήμερα, όπου η ίδια η πολιτική εξουσία καθίσταται σταδιακά υποχείριο των οικονομικών συμφερόντων και απαξιώνονται οι πολιτικοί και κομματικοί θεσμοί, πολίτης και ιδιώτης συμφύονται και αναφέρονται ομού στο χώρο της αγοράς, κοινωνικοποιούνται και δρουν συνειδητά σύμφωνα με τις δικές της αξίες (ανταγωνισμός, ιδιωτικότητα, αποσυλλογικοποίηση, καταναλωτισμός, αποπνευματικοποίηση).
Όταν όμως η θεμελίωση ολόκληρου του «οικοδομήματος» (κρατικοί-πολιτικοί θεσμοί, κοινωνικό κράτος, ατομικές στάσεις και συμπεριφορές) συντελείται στον χώρο των μηχανισμών της αγοράς, τότε το οικοδόμημα αυτό αποκτά τις ανασφάλειες, τις διακινδυνεύσεις και την παροδικότητα που χαρακτηρίζουν το σύγχρονο νεοφιλελεύθερο αγοραίο πρότυπο.
Η οικονομική, η περιβαλλοντική, η ενεργειακή κρίση δεν αποτελούν παρά παράγωγα, μορφές μέσα από τις οποίες εκδηλώνεται η μείζων κρίση, η οποία είναι κρίση του ιστορικού μας πολιτισμού, του συστήματος αρχών, αξιών και κανόνων, μιας συνεκτικής πολιτισμικής δομής που πολεμήθηκε και σταδιακά αποδυναμώθηκε. Οι θεωρίες του «τέλους της Ιστορίας» και του «τέλους των ιδεολογιών», παρά τη ρηχότητά τους, αποβλέπουν σ’ αυτόν ακριβώς τον στόχο: Να αποσυνδεθούμε πλήρως από το πολιτισμικό μας παρελθόν ώστε να προσέλθουμε ως «σιωπούντες αμνοί» στο «σφαγείο» της αγοράς. Χωρίς σταθερή δουλειά, χωρίς ασφάλιση και σύνταξη, με ιδιωτικούς «κοινωνικούς» θεσμούς, εφήμεροι καταναλωτές χωρίς σήμερα και χωρίς αύριο.
Το Imperium έχει θεμελιώσει την πολιτική και οικονομική του εξουσία στη νέα αυτή «ιδεολογική» ηγεμονία. Και ο οποίος κλονισμός του απαιτεί ακριβώς αποδυνάμωση των προτύπων που διαμορφώνει για τον άνθρωπο, απαιτεί έναν νέο τύπο «ζωής», μια δέσμη ανθρώπινων και κοινωνικών αξιών που θα χρησιμοποιούν την επιστήμη και την τεχνική για το κοινό καλό και δεν θα υποτάσσονται στις επιλογές και στους στόχους των στρατηγικών της αγοράς.
Σ’ αυτή την κρίση του ιστορικού μας πολιτισμού χαμένη βγαίνει η Ευρώπη. Όχι γιατί υστερεί έναντι του ανταγωνισμού με τις ΗΠΑ (άλλο ένα ευτελές επιχείρημα του συρμού) αλλά γιατί απώλεσε τη δική της κλίμακα αξιών και υιοθέτησε, σ’ έναν μεγάλο βαθμό, τις αξίες της αγοράς, τις λειτουργικές αρχές του «αντιπάλου» της.
Γι’ αυτό και είναι θλιβερό το θέαμα των σημερινών ηγεσιών των χωρών της ΕΕ να περιφέρονται στις συσκέψεις ως λογιστές-γραφειοκράτες με μόνο στόχο τις μονεταριστικές επιλογές τους, ανήμποροι να συλλάβουν και να αντιμετωπίσουν τα τεράστια προβλήματα που βρίσκονται ήδη στην αφετηρία της, επερχόμενης, νέας δεκαετίας…