Οι συκοφαντημένες έννοιες

Πατρίδα, έθνος, πατριωτισμός: Έννοιες ανυπεράσπιστες,
εκτεθειμένες σε ποικίλες, συντεταγμένες ή όχι, απόπειρες ιδιοποίησης, υπονόμευσης ή στρεβλής ερμηνείας… Οι συμπληγάδες των σχηματικών ομαδοποιήσεων είναι ορατές. Ας τις παρακάμψουμε. Μαζί και τα αντιθετικά ζεύγη που τις συγκροτούν: εθνικιστές –
αντιεθνικιστές, πατριώτες – αρνησιπάτριδες και άλλα συναφή.
Ας εστιάσουμε στο καίριο, την
αφετηρία. Πώς ορίζεται η έννοια του έθνους; Ποιο είναι το ακριβές περιεχόμενό της; Πρόκειται για κάποια υπερβατή οντότητα δεδομένη από τα πριν, για έκφραση μιας φυλής ή ενός συνόλου συγγενικών φυλών; Για ένα μεταφυσικό λαϊκό πνεύμα, μιας ψυχής, ή μήπως το βασικό χαρακτηριστικό της εθνικής ενότητας είναι η κοινή βούληση των ατόμων που το απαρτίζουν; Τα ερωτήματα θέτει ο ακάματος εκείνος εργάτης του πνεύματος, ο αείμνηστος Νίκος Σβορώνος, σημειώνοντας ότι «στάθηκε δύσκολο, ακόμη και σήμερα, να δοθεί ένας επιστημονικός ορισμός του έθνους, κοινά παραδεκτός». «Το έθνος», διατείνεται ο ίδιος, «είναι μια ιστορική κατηγορία, η κατακλείδα μιας σειράς σχηματισμών που βγαίνει ο ένας από τον άλλον σε μια συνεχή εξελικτική πορεία με τη συνέργεια πολλών παραγόντων, οι οποίοι δεν έχουν όλοι την ίδια λειτουργία, ούτε, επομένως, την ίδια βαρύτητα για τον σχηματισμό του κάθε έθνους, που το καθένα απλώνει τις ρίζες του, άλλο μακρύτερα και άλλο λιγότερο μακριά μέσα στον χρόνο»…
Ο Σβορώνος και πλείστοι όσοι σοβαροί μελετητές εκτοπίζουν το όμαιμον ως συστατικό στοιχείο. Δικαίως: Οι δεσμοί αίματος ίσχυαν ως αναγνωρίσιμο στοιχείο σε αρχικές ιστορικές περιόδους, όταν η κοινότης των ανθρώπων που συγκροτούσαν ένα οργανωμένο σύνολο, π.χ. την πόλη, είχε όντως δεσμό αίματος. Όμως οι μετακινήσεις πληθυσμών και οι αναπόφευκτες επιμειξίες δικαιώνουν τη ρήση
ενός προγόνου, του Ισοκράτη: «Και το των Ελλήνων όνομα πεποίηκε μηκέτι του γένους, αλλά της διανοίας δοκείν είναι και μάλλον Έλληνας καλείσθαι τους της παιδεύσεως της ημετέρας ή τους της κοινής φύσεως μετέχοντας»… Ολοκληρωμένη απάντηση, χαριστική βολή εναντίον του παραληρηματικού πρωτογονισμού, που εννοεί αδιατάρακτη τη ροή του αίματος στο σώμα του έθνους, αλλά και εναντίον ψευδοεπιστημονικών προσεγγίσεων, όπως εκείνη του αλήστου μνήμης Φαλμεράιερ, ο οποίος στηρίχτηκε στη ρατσιστική θεωρία του αίματος για να ισχυριστεί ότι εξέλιπαν οι αρχαίοι Έλληνες. Και ότι οι σημερινοί είναι ένα μείγμα Σλάβων, Αλβανών, Οθωμανών και άλλων, ουδεμίαν σχέσιν έχον με τους αρχαίους Έλληνες…
Και ιδού το σαρκαστικό παράδοξο: Την εξόχως ιλαρή θεωρία του Φαλμεράιερ εγκολπώνονται και αρρήτως στηρίζουν συγκεκριμένοι ιστορικοί της σήμερον, ημέτεροι και ξένοι, οι οποίοι εκθύμως, λυσσαλέα, διακινούν το ιδεολόγημα περί ασυνέχειας του Ελληνισμού… Θεωρούν ότι το υφιστάμενο μόρφωμα έχει τις απαρχές του στο 1830, δημιούργημα –ως κράτος έθνος– της εθνογένεσης που συντελέστηκε στην Εσπερία, μετά τη Γαλλική Επανάσταση. Καθώς και ότι τα περί συνέχειας του Ελληνισμού οφείλονται σε κραυγαλέες κατασκευές και εθνικιστικούς ιδρυτικούς μύθους. Όμως τα παράδοξα δεν έχουν τέλος: Οι ίδιοι άνθρωποι, μαχητικοί πολέμιοι του εθνικισμού και των ιδρυτικών μύθων, όχι μόνο δεν έχουν κανένα πρόβλημα με άλλες προκλητικές κατασκευές και ασύστολες απόπειρες ιδιοποίησης της ιστορίας άλλων λαών –αναφέρομαι στους γείτονες της FYROM–, αλλά επιδοτούν παντοιοτρόπως τον εν λόγω θηριώδη εθνικισμό και τη θεωρία του αίματος στην οποία ιλαρά και ασύστολα καταφεύγει… Οι μηνίοντες, παθιασμένοι πολέμιοι της συνέχειας του Ελληνισμού, παρακάμπτουν αιδημόνως ένα καθοριστικό στοιχείο, υποστηρικτικό της αντίθετης άποψης. Παρακάμπτουν τη γλώσσα, η οποία, όπως λέει ο Σβορώνος, στις δεδομένες εκδοχές της «αποτελεί τον πιο έκδηλο δεσμό ενός ενιαίου λαού και συγχρόνως ένα από τα πιο ισχυρά στοιχεία που τον συνδέουν με το ελληνικό παρελθόν και που θα του εξασφαλίσουν την αδιάκοπη συνέχεια στις μελλοντικές του εξελίξεις»… Ένας άλλος επιφανής του τόπου και του τρόπου μας, ο Μίκης Θεοδωράκης, υπενθυμίζει σε ένα εξαιρετικό πόνημα ότι πέραν της γλώσσης, και η ελληνική μουσική, το λαϊκό τραγούδι, συνδέεται υπογείως με τη βυζαντινή μουσική και κατʼ επέκτασιν με τις μουσικές κλίμακες των αρχαίων, τους Τρόπους, οι οποίοι πέρασαν ατόφιοι στο Βυζάντιο και ονομάστηκαν Ήχοι…
Ο κορυφαίος ιστορικός Άρνολντ Τόινμπι, αναφερόμενος στο 1821 και στο 1940, γράφει ότι οι Νεοέλληνες «στον πόλεμο για την ανεξαρτησία τους, καθώς και στα πρόσφατα κινήματα αντίστασης κατά των ξένων εισβολέων, πραγματοποίησαν πράξεις ηρωισμού τόσο υψηλές όσο τα κατορθώματα των προγόνων τους στον Μαραθώνα και στις Θερμοπύλες»…
Την ίδια διάσταση δίνουν και αρκετές γελοιογραφίες ξένων μετά το ΟΧΙ της 28ης Οκτωβρίου. Οι έλληνες μαχητές συνδέονται άμεσα με τα προγονικά κλέη των Θερμοπυλών και του Μαραθώνα. Φαίνεται ότι όλοι αυτοί, ο Σβορώνος, ο Θεοδωράκης, ο Τόινμπι, οι σκιτσογράφοι της Εσπερίας και χιλιάδες σοβαροί ιστορικοί, ημέτεροι και ξένοι, είναι θύματα ενός… ιδρυτικού μύθου…
Η νηφάλια διερεύνηση και οι αναγκαίες ασκήσεις αυτογνωσίας δεν αφήνουν περιθώριο εγκατάστασης νέων αποδομητικών κατασκευών, όπως αυτές που επισημαίνονται τις τελευταίες δεκαετίες. Ταυτόχρονα όμως, η ψύχραιμη
αντιμετώπιση επιτάσσει επιμέρους αναθεωρήσεις, άρση ενίων οφθαλμοφανών κατασκευών και κριτική εγρήγορση έναντι αυτών… Υπό το πρίσμα αυτό, θα μπορούσαμε νηφάλια να συζητήσουμε λόγου χάριν κατά πόσο ΔΕΝ είπε το ΟΧΙ ο Μεταξάς. Θα μπορούσαμε να μελετήσουμε το πώς και τα γιατί της Μικρασιατικής Εκστρατείας και καταστροφής. Θα ήταν γόνιμο να δούμε χωρίς παρωπίδες και υστερικές αρνήσεις τον ρόλο ενίων πρωταγωνιστών του ʼ21, την εθνοτική τους προέλευση κ.λπ. Θα συμφωνήσουμε δηλαδή ότι το γόνιμο αναθεωρείν δεν είναι δυνατόν να σημαίνεται από παροξυσμικές απόπειρες, αποδομητικού χαρακτήρα, σαν αυτές των οποίων γίναμε προσφάτως μάρτυρες – με τον «Συνωστισμό της Σμύρνης», τον σφαγέα Κολοκοτρώνη και βεβαίως τις λυσσαλέες επιθέσεις εναντίον της συνέχειας του Ελληνισμού…
Σημείωση: Το σημερινό άρθρο αποτελεί τμήμα ομιλίας στο Πανεπιστήμιο Βόλου, επί τη επετείω της 28ης Οκτωβρίου.