ΠΟΛΙΤΕΣ ΜΕ ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΒΟΥΛΗΣΗ ΚΑΙ ΕΝΤΙΜΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ

1.- Όταν ο πρωτόγονος άνθρωπος συναντούσε στον δρόμο του κάποιον που τον απεχθανόταν, κάποιον που του προκαλούσε αποστροφή, η αντίδρασή του ήταν άμεση και αντανακλαστική. Έκανε εμετό.

Αντίθετα, όταν ο σύγχρονος πολιτισμένος άνθρωπος συναντά κάποιον που του προκαλεί απέχθεια, που τον σιχαίνεται, σκέφτεται «αυτός ο άνθρωπος, όταν τον βλέπω, μου προκαλεί εμετό», αλλά δεν κάνει εμετό. Η αντίδρασή του δεν είναι ενστικτώδης, άμεση και αντανακλαστική. Μεταφέρει το ερέθισμα, τη σύγκρουση, στον Λόγο. Το επεξεργάζεται με τη λογική και το εκφράζει λεκτικά.

Η απόσταση από την αντίδραση του πρωτόγονου στην αντίδραση του σύγχρονου ανθρώπου, στο ίδιας ποιότητας ερέθισμα, είναι η πορεία βιολογικής και πολιτιστικής εξέλιξης του ανθρώπου.

2.- Το ερέθισμα μεταφέρεται στον εγκέφαλο. Από τη μνήμη ανακαλούνται εικόνες παλαιότερων σχετικών εμπειριών που έχουν αποθηκευτεί εκεί. Αναλύονται, συσχετίζονται, συγκρίνονται και τελικά, μέσα στη σκέψη, γίνεται η «δοκιμή της μελλούμενης πράξης», τι θα συμβεί, δηλαδή, αν ο μηχανισμός της σκέψης, αφού κρίνει, συγκρίνει, αξιολογήσει τα πιθανά αποτελέσματα, προχωρήσει στην επιλογή της πράξης. Είναι, μεταφορικά, όπως το αρνητικό της φωτογραφίας, πριν από την εμφάνιση της.

3.- Τον μηχανισμό περιγράφει ο Αριστοτέλης στο «Περί Ψυχής». Η ψυχή αποφασίζει για τα μελλούμενα με βάση τα παρελθόντα και τα παρόντα. Και «ουδέποτε νοεί άνευ φαντάσματος η ψυχή», χωρίς την εικόνα της μελλούμενης πράξης μέσα στη σκέψη. Τον ίδιο μηχανισμό περιγράφει ο Φρόιντ, ως «δοκιμή της πράξης μέσα στη σκέψη». Το σχήμα αυτό βρίσκεται στη βάση και των σύγχρονων πειραμάτων του αμερικανού νευροψυχιάτρου Libet, σύμφωνα με το οποίο η συνείδηση, με βάση κριτήρια ηθικά, αξιολογικά κ.λπ., μπορεί είτε να δίνει πράσινο φως σε συγκεκριμένη επιλογή, είτε να παρεμβαίνει, ελάχιστα κλάσματα του δευτερολέπτου πριν ολοκληρωθεί η διαδικασία της αντίδρασης, στο ερέθισμα -της επιλογής της μέλλουσας πράξης μέσα στη σκέψη- και να εμποδίζει συγκεκριμένη επιλογή.

4.- Διαπιστώνεται, έτσι, από την καθημερινή εμπειρία και πειραματικά, ότι στον εγκέφαλο λειτουργούν δύο μηχανισμοί. Ο ένας λέγεται «μηχανισμός ετοιμότητας». Δίνει άμεσες λογικές απαντήσεις στα ερεθίσματα της καθημερινής ζωής, χωρίς να απασχολεί τον μηχανισμό της συνείδησης, που αλλιώς θα υφίστατο πλησμονή, θα «μπούκωνε», π.χ. κλειδώνω την πόρτα πριν φύγω από το σπίτι, πατάω φρένο σε αιφνίδια αλλαγή του σήματος από πράσινο σε κόκκινο ή σε αιφνίδιο εμπόδιο ή προσπέρασμα τρίτου κ.λπ. Ο δεύτερος, και σημαντικότερος, μηχανισμός που λειτουργεί στον εγκέφαλο είναι «ο μηχανισμός της συνείδησης». Η διαδικασία των συνειδητών επιλογών, που επιβεβαιώνει την ελεύθερη επιλογή. Η ψυχανάλυση έχει διερευνήσει και έναν άλλο μηχανισμό, τον «μηχανισμό απώθησης» τραυματικών εμπειριών στο ασυνείδητο.

5.- Η πειραματική επιβεβαίωση της παρέμβασης της συνείδησης και στις αναστολές, όταν η συνείδηση θέτει βέτο σε μια επιλογή και ανακόπτει την ολοκλήρωσή της, και στις διεγέρσεις, όταν η συνείδηση δίνει «πράσινο φως» στην ολοκλήρωση της διαδικασίας της επιλογής, στρέφει την προσοχή από το οντολογικό πρόβλημα της ύπαρξης ελεύθερης βούλησης στο πρόβλημα της λειτουργίας της, στο πρόβλημα δηλαδή της επιλογής. Τι επιλογές κάνει.

6.- Δεν είναι η «φύση» του ανθρώπου που εγγυάται την ηθική επιλογή. Είναι η έξις. Αυτή δημιουργεί μια δεύτερη φύση. «Έξις δευτέρα φύσις». Η έξις, η συνήθεια, εμπλουτίζει τη μνήμη με το υλικό που θα ανακαλέσει η σκέψη και θα χρησιμοποιήσει την κατάλληλη στιγμή για να αποφασίσει, με βάση τα παρελθόντα και τα παρόντα, για τη μελλούμενη πράξη. Η έξις θα διαμορφώσει χαρακτήρα, ελεύθερη δηλαδή ηθική προσωπικότητα, που θα επιλέγει το αγαθό, στα ελάχιστα κλάσματα του δευτερολέπτου, «οιονεί αυτόματα», και θα πράττει και αρετήν, με συνείδηση και ευθύνη.

7.- Της ελευθερίας του, και συνεκδοχικά της προσωπικής του ευθύνης, πολύ δύσκολα αποκτά συνείδηση ο άνθρωπος. Πολύ δύσκολα την υιοθετεί. Πολύ πιο συχνά, σε συνθήκες αβεβαιότητας, αναζητεί οδηγό να ακολουθήσει. Η εικόνα του ποιμνίου είναι εγχάρακτη στην ψυχή του. Και αναζητεί τον «καλό ποιμένα» στην εικόνα του Θεού και της Θείας Πρόνοιας ή του προφήτη ή ενός ιερατείου ή του αρχηγού ή του κυβερνήτη ή του κόμματος, που μπορεί να βρίσκει, να ερμηνεύει και να εφαρμόζει τους υπάρχοντες, δήθεν, αλλά άγνωστους για τους άλλους, Νόμους της Ιστορίας, που οδηγούν με νομοτέλεια στη Γη της Επαγγελίας.

8.- Όμως, η ιστορία δεν ακολουθεί νόμους, όπως η φύση, σημειώνει ο Αριστοτέλης στα Ηθικά Νικομάχεια. Η κοινωνία μπορεί να είναι ή να γίνει διαφορετική: Το πολιτικό και κοινωνικό γίγνεσθαι ανήκουν στα «ενδεχομένως και άλλως έχειν».

Η διάψευση των υποσχέσεων του ποιμένα και των προσδοκιών του ποιμνίου έρχεται κάποια στιγμή. Κανείς ηγέτης δεν έφτασε ποτέ στη Γη της Επαγγελίας, την είδε μόνο από μακριά… Το ποίμνιο αισθάνεται κάποια στιγμή προδομένο και εγκαταλειμμένο.

9.- Το περιεχόμενο της ελευθερίας προσδιόρισε ο Isaiah Berlin σε ελευθερία «από» και ελευθερία «να». Ελευθερία «από», ή αρνητική ελευθερία, είναι η ελευθερία από περιορισμούς, που εμποδίζουν την άσκησή της, των οποίων επιβάλλεται η άρση. Με σύγχρονη ορολογία και τηρουμένων των αναλογιών, είναι «το Κράτος Δικαίου». Ελευθερία «να», ή θετική ελευθερία, είναι η ουσιαστική δυνατότητα να μπορείς πράγματι να απολαμβάνεις το θεωρητικό δικαίωμά σου. Το δικαίωμά σου δηλαδή να είναι ουσιαστικό, πραγματικό, όχι απλώς θεωρητικό. Να μπορείς να αποτινάξεις τα δεσμά της φτώχειας, της ανέχειας, της άγνοιας. Με σύγχρονη ορολογία, και τηρουμένων των αναλογιών, είναι η έννοια του «Κράτους Πρόνοιας», ή της Κοινωνικής Δικαιοσύνης.

Η ελευθερία, μόνο και με τις δύο της μορφές, ελευθερία «από» και ελευθερία «να», δίνει ουσιαστικό περιεχόμενο στην έννοια της ελευθερίας ως κίνησης απελευθέρωσης και όχι ως κατάστασης αυτοπεριορισμού.

10.- Ο άνθρωπος είναι «ζώον πολιτικόν». Έχει έμφυτο το κοινωνικό συναίσθημα. Μετέχει στην κοινωνία «φύσει» και όχι «νόμω». Δεν μετέχει μετά «κατά συνθήκην» ή μετά από συμφωνία, που μπορεί και να αθετήσει. Μετέχει λόγω της φύσης του, αλλά και για να ολοκληρώσει τη φύση του. Να καταστήσει το δυνάμει ενεργεία. Να πραγματοποιήσει τις δυνατότητές του και να βαδίσει στην τελείωσή του. Στην ολοκλήρωση και την πληρότητά του, ως άτομο αλλά και ως μέλος της κοινωνίας. Η διαδικασία εξατομίκευσης, απόκτησης δηλαδή μιας ελεύθερης ηθικής προσωπικότητας, και η διαδικασία κοινωνικοποίησης, η αποδοχή δηλαδή και εφαρμογή κώδικα κοινωνικών αξιών, προχωρούν ταυτόχρονα. Στηρίζονται και οι δύο στη δημοκρατική παιδεία και την άμεση συμμετοχή στην πολιτική πράξη.

Η δημιουργία μιας ελεύθερης και δίκαιης Πολιτείας μπορεί να είναι δημιούργημα ανθρώπων που πιστεύουν στην ελευθερία τους και δεν την απεμπολούν, αλλά τη διεκδικούν και με τις δύο μορφές της. Και μόνο ελεύθερες Πολιτείες, επίσης και με τις δύο έννοιες, Πολιτείες Δικαίου αλλά και Πολιτείες Προνοίας και Κοινωνικής Δικαιοσύνης, παρέχουν τις προϋποθέσεις για να δημιουργηθούν πολίτες που είναι ελεύθεροι στη σκέψη και ενάρετοι στην πράξη.

Ο κ. Γιάννης Ποττάκης είναι Γ.Γ. της Ελληνικής Φιλοσοφικής Εταιρείας