«Μπαλώματα» ή αλλαγή παραδείγματος;

Για «κρίση ηγεμονίας» του νεοφιλελεύθερου προτύπου μίλησε ο, ελληνικής καταγωγής, καθηγητής Πανεπιστημίου Γιορκ της Αγγλίας A. Callinicos (πρωτοστατεί στις κινητοποιήσεις των ημερών για τη Σύνοδο των G20), επισημαίνοντας, ορθώς, ότι εάν στις πρώτες αντιπαραθέσεις με το κίνημα της αντιπαγκοσμιοποίησης ο νεοφιλελευθερισμός μπορούσε να προτείνει λύσεις και να αναπαραγάγει την ιδεολογικοπολιτική του κυριαρχία, σήμερα έχει απολέσει (οριστικά;) αυτήν τη δυνατότητα.
Πράγματι η αδυναμία των πολιτικοοικονομικών ελίτ να αντιμετωπίσουν μια συνεχώς διογκούμενη κρίση θέτει ένα θεμελιώδες ερώτημα, το οποίο ανέπτυξε σε μια ιδιαίτερα επιτυχή του ανάλυση ο Πέτρος Παπακωνσταντίνου σε άρθρο του («Η Καθημερινή» 15/3/09). Δηλαδή, βρισκόμαστε μπροστά σε ενδεχόμενη αλλαγή του παραδείγματος του νεοφιλελευθερισμού; Οι σημερινές «αποστασίες από το στρατόπεδο του νεοφιλελευθερισμού» μπορούν να οδηγήσουν σε ένα νέο πρότυπο κοινωνικοοικονομικής ανάπτυξης, σε ένα νέο παράδειγμα και μήπως σ’ αυτήν την πορεία «ο καπιταλισμός ψάχνει τον δικό του Κοπέρνικο»;
Ποια είναι άραγε η μορφή της σημερινής κρίσης; Το σύστημα πράγματι δεν μπορεί να αντιμετωπίσει μια σειρά «ανωμαλιών» (χρηματοπιστωτική κρίση, πτώση του επιπέδου παραγωγής και κατανάλωσης, επερχόμενη μαζική ανεργία κ.λπ.).
Το βασικό πρόβλημα του συστήματος είναι ότι οι «ανωμαλίες» αυτές κατέστησαν μη χειραγωγήσιμες, αντιθέτως με ό,τι συνέβη σε προηγούμενες περιπτώσεις. Αυτή ακριβώς η μη ελεγχόμενη εξέλιξη δημιουργεί, σε πρώτη φάση, την κρίση του προτύπου. Οι θεωρητικές «συνταγές» του άλλοτε ακμάζοντος νεοφιλελεύθερου υποδείγματος είναι σήμερα όχι μόνον ανεπαρκείς, αλλά και εμβαθύνουν την κρίση.
Γι’ αυτό και αναζητούνται «λύσεις» και συνταγές, όπως αυτές της κρατικής παρέμβασης, της κρατικοποίησης τραπεζών και της επιβολής ρυθμιστικών/ελεγκτικών μηχανισμών στη λειτουργία του χρηματοπιστωτικού συστήματος.
Ακολουθώντας τη λογική-εννοιολογική αρχή του T. Kubn, θα προσδιορίζαμε τη σημερινή μορφή της κρίσης ως είσοδο στην περίοδο της «ιδιόρρυθμης επιστήμης». Το νεοφιλελεύθερο παράδειγμα, αδυνατώντας να αντιμετωπίσει και σε πρακτικό και σε θεωρητικό επίπεδο την κρίση, «δανείζεται» λύσεις και θεωρητικές εκδοχές από το παραδοσιακό κεϊνσιανό υπόδειγμα ή ακόμα και από τις παραδοχές του μαρξικού και νεομαρξικού παραδείγματος… Εδώ το «φάντασμα του Μαρξ» (Ντεριντά) αποκτά σάρκα και οστά…
Ένα είναι σίγουρο: Ότι δηλαδή μια θεμελιώδης αρχή του νεοφιλελεύθερου παραδείγματος (που ανήκει στην «κλαδική μήτρα» του κατά τον T. Kubn) έχει πληγεί σοβαρά: Αυτή δεν είναι παρά η (οντολογικού και όχι λογικοτυπικού χαρακτήρα) παραδοχή περί της δυνατότητας αυτορρύθμισης των μηχανισμών του συστήματος. Κι αυτή είναι, ίσως, η πιο αποφασιστική όψη της κρίσης, η οποία και προκαλεί την αντίδραση μιας σειράς φωτισμένων προσωπικοτήτων που κρούουν των κώδωνα και ζητούν μετασχηματισμό του νεοφιλελεύθερου προτύπου.
Ποιος όμως μπορεί να είναι από εδώ και πέρα ο στρατηγικός στόχος; Εμβαλωματικές (ad hoc) παρεμβάσεις για τη διάσωση και την αναζωογόνηση του συστήματος ή αλλαγή παραδείγματος; Με άλλα λόγια, η σημερινή κρίση αντιμετωπίζεται ως μια ιστορική περίπτωση κυκλικής κρίσης ή ως κρίση που περικλείει ισχυρή μετασχηματιστική δυναμική;
Όλες οι ενδείξεις κλίνουν προς την πρώτη κατεύθυνση. Οι ηγεμονικές ελίτ (πολιτικές, οικονομικές, τεχνολογικοεπιστημονικές) επιδιώκουν να προχωρήσουν σε διορθωτικού χαρακτήρα παρεμβάσεις που όμως δεν θα θίξουν καίρια τον «σκληρό πυρήνα» του νεοφιλελεύθερου παραδείγματος. Επιλέγουν κρατικές χορηγήσεις προς διάσωση χρηματοπιστωτικών και παραγωγικών δομικών στοιχείων του συστήματος (τράπεζες, ασφαλιστικές εταιρείες, αυτοκινητοβιομηχανίες) και μεσοπρόθεσμα επιδιώκουν την «προσγείωση» της αυτονομημένης χρηματοπιστωτικής δραστηριότητας στις δομές της «πραγματικής οικονομίας» και της πρακτικά μετρήσιμης παραγωγικής δραστηριότητας.
Εάν οι εμβαλωματικές παρεμβάσεις επιτύχουν, όπως ελπίζουν οι ηγεμονικές δυνάμεις που συγκροτούν το σύγχρονο imperium, τότε το νεοφιλελεύθερο παράδειγμα θα ανακτήσει την ισχύ του και θα αποκαταστήσει ως έναν βαθμό τη νομιμοποιητική του βάση. Οπωσδήποτε όμως σ’ αυτήν τη διαδρομή θα έχει οριστικά σαρώσει τα τελευταία περιθώρια προστασίας των εργασιακών σχέσεων και των θεσμών του κοινωνικού κράτους.
Ο νεοφιλελευθερισμός, συμπερασματικά, δεν αναζητεί τον Κοπέρνικο, αυτό δηλαδή το παράδειγμα που θα αλλάξει δομικά και αξιακά το σημερινό σύστημα των κοινωνικοοικονομικών σχέσεων, αλλά ψάχνει περισσότερο για έναν σύγχρονο νεοφιλελεύθερο Πτολεμαίο, που θα εξακολουθεί να βλέπει «με τα μάτια» των μηχανισμών της αγοράς και του ανταγωνισμού τον κόσμο, θα φέρει όμως το προσωπείο ενός μετριοπαθούς ρυθμιστικού παράγοντα, ώστε να μπορούν να αποφεύγονται παρόμοιες κρίσεις στο μέλλον…
Στην πραγματικότητα, ο «σκληρός πυρήνας» του νεοφιλελεύθερου προτύπου έχει πληγεί σε μεγάλο βαθμό όχι μόνον από τη σημερινή χρηματοπιστωτική κρίση, αλλά γιατί αντιμετωπίζει στρατηγικού χαρακτήρα προβλήματα της ίδιας της αναπαραγωγικής του βάσης.
Η κρίση του Περιβάλλοντος, το Ενεργειακό, η ανάδυση των νέων οικονομικοπαραγωγικών δυνάμεων πέραν του «δυτικού κόσμου» (Κίνα, Ινδία, Ιαπωνία, Νότια Αμερική), η τραγωδία του αποκαλούμενου Τρίτου Κόσμου, αποδεικνύουν ότι το νεοφιλελεύθερο πρότυπο δεν διαθέτει απαντήσεις, ότι ο «σκληρός πυρήνας» του έχει τρωθεί ανεπανόρθωτα και ότι ιστορικά βαίνουμε προς αντικατάσταση παραδείγματος…
Όμως όσο δεν προκύπτει μια ολοκληρωμένη εναλλακτική πρόταση, ένα υπόδειγμα που θα διαθέτει έναν δικό του «σκληρό πυρήνα» θεωρητικών επεξεργασιών και πρακτικών επιλογών, το νεοφιλελεύθερο σύστημα θα εξακολουθεί να πορεύεται έστω και ασθμαίνοντας, έστω και μέσα από εμβαλωματικές παρεμβάσεις, έστω και μέσα από καταστροφές… Όπως, άλλωστε, ισχυρίζεται ο θεωρητικός πυρήνας του συστήματος «η καταστροφή ενός τμήματος των παραγωγικών και κοινωνικών δυνάμεων του συστήματος αποτελεί αναγκαίο όρο για τη δυναμική του εξέλιξη» (F. A. Hayek).
Ασφαλώς υπάρχουν και πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις και κινήματα που συλλαμβάνουν τη στρατηγική σημασία της σημερινής κρίσης.
Το ιστορικό ερώτημα, όμως, που τίθεται σήμερα είναι εάν υπάρχουν πνευματικές, πολιτικοϊδεολογικές και κοινωνικές δυνάμεις που να μπορούν όχι απλώς να διαμαρτύρονται και να διαπιστώνουν το πρόβλημα, αλλά να συγκροτήσουν τον πυρήνα μιας πράγματι εναλλακτικής λύσης, ενός νέου παραδείγματος που θα αντιμετωπίζει τη σχέση κοινωνίας – οικονομίας – Δημοκρατίας με «νέα μάτια» και θα αποκαταστήσει την ισορροπία μεταξύ παραγωγικής ανάπτυξης και Περιβάλλοντος.
Το σημαντικό κέρδος πάντως από τη σημερινή κρίση είναι η ολοένα και ευρύτερη συνειδητοποίηση των ορίων και των δομικών αντιφάσεων του νεοφιλελεύθερου προτύπου.
Η συνειδητοποίηση αυτή, η γνώση των προβλημάτων και η ανάγκη της ανάδειξης ενός κόσμου αξιών που συνθλίβονται από τον νεοφιλελεύθερο ολετήρα, μπορεί να οδηγήσει σε νέα αντίληψη για τη ζωή μας, τις σχέσεις μας, την οργάνωση των σύγχρονων κοινωνιών. Αυτή, άλλωστε, είναι μια αναγκαία διαδικασία (ενόραση την αποκαλεί ο T. Kubn) για να αλλάξουμε παράδειγμα, και να αλλάξουμε ριζικά τον τρόπο που «βλέπουμε» τον εαυτό μας, την κοινωνία μας, τον κόσμο.