Μεγάλες προσδοκίες – περιορισμένες δυνατότητες

Είναι γεγονός ότι η εκλογή του Μπάρακ Ομπάμα αποτελεί σημαντική τομή στις σύγχρονες εξελίξεις, ανεξάρτητα από την «τροχιά» που θα ακολουθήσει στα επόμενα χρόνια ο νέος Πρόεδρος των ΗΠΑ. Κι αυτό γιατί στο πρόσωπό του, στις πολιτικές του προτάσεις, συμπυκνώθηκαν τόσο η αγωνία των συμπατριωτών του για την αντιμετώπιση της οικονομικής κρίσης όσο και η ελπίδα για μια «άλλη ταυτότητα» της Αμερικής (κυρίως από τις νέες γενιές).

Όσο για τους Ευρωπαίους και τον υπόλοιπο κόσμο, με την εκλογή αυτή διανοίγεται η προοπτική να διαμορφωθεί μια νέα παγκόσμια ισορροπία, να ασκήσουν οι ΗΠΑ έναν νέο τύπο ηγεμονίας που θα αναφέρεται –και θα σέβεται– ένα νέο πολυπολικό γεωστρατηγικό περιβάλλον.

Όλες αυτές οι ελπίδες και οι προοπτικές που διανοίγονται αποτελούν μια πολλαπλή δοκιμασία για τον νέο Πρόεδρο των ΗΠΑ, ο οποίος επέδειξε τις ικανότητες του αφού κατάφερε να φθάσει στην προεδρία περνώντας σώος μέσα από τα στενά της «Σκύλλας και της Χάρυβδης» (Χ. Κλίντον – ΜακΚέιν).

Μπορεί άραγε ο νέος Πρόεδρος να αντιμετωπίσει την ισχύ των πολιτικο-στρατιωτικών και οικονομικών δομών και συμφερόντων που καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό τις σημαντικές επιλογές των ΗΠΑ τις τελευταίες δεκαετίες; Ή μήπως οι ικανότητες και το όποιο πολιτικό «χάρισμα» του Μπάρακ Ομπάμα εκπέσουν και απομειωθούν τους επόμενους κιόλας μήνες και «προσαρμοσθούν» τελικά στα όρια που θέτουν τα μεγάλα συμφέροντα;

Το δεύτερο κρίσιμο ερώτημα είναι εάν ο νέος Πρόεδρος των ΗΠΑ μπορεί πράγματι να διαμορφώσει μια νέα σχέση της υπερδύναμης με τον κόσμο, να ασκήσει ένα νέο τύπο ηγεμονίας που δεν θα καταφεύγει σε πολέμους και εκβιασμούς, δεν θα ακυρώνει την υπόσταση των διεθνών οργανισμών, αλλά θα αναγνωρίζει την ισχύ και τα συμφέροντα τόσο της Ευρωπαϊκής Ένωσης όσο και των αναδυόμενων και μετασχηματιζόμενων δυνάμεων όπως η Ρωσία, η Κίνα, η Ινδία και θα συνδιαλέγεται ισότιμα με αυτές.

Συμπυκνώνοντας τα κρίσιμα αυτά ερωτήματα, θα μπορούσαμε να επισημάνουμε ότι ο Μπάρακ Ομπάμα συμβολοποιεί την προσπάθεια των ΗΠΑ να εξέλθουν από μια πολλαπλή κρίση. Για να πείσουν οι ηγεμονικές δυνάμεις που κυριαρχούν στις ΗΠΑ ότι μπορούν να ξεπεράσουν την κρίση χρειάζονται μια νέα ηγετική «πολιτική ταυτότητα». Κι αυτήν την προσφέρει ο Μπάρακ Ομπάμα, για τους λόγους που αναλύονται εδώ και πολλούς μήνες.

Το ιστορικό ερώτημα είναι εάν οι ΗΠΑ μέσω της «νέας πολιτικής ταυτότητας» μπορούν να ξεπεράσουν την πολύπλευρη κρίση. Μια κρίση που δεν αφορά μόνο την οικονομία, αλλά στην πραγματικότητα συνιστά μια ιδεολογική κρίση, μια κρίση ηγεμονίας σε πολλαπλά επίπεδα.

Οι ΗΠΑ ενεπλάκησαν σε πολεμικές επεμβάσεις και συγκρούσεις από τις οποίες είναι δύσκολο να απαγκιστρωθούν (στο Ιράκ και ιδιαίτερα στο Αφγανιστάν, που μέσω αυτού αποσταθεροποίησαν και το Πακιστάν). Δημιούργησαν αντιπαλότητες με τις ευρωπαϊκές δυνάμεις οι οποίες τώρα επιδιώκουν νέες ισορροπίες που θα ενισχύσουν τη θέση τους. Πυροδότησαν ένα νέο ψυχροπολεμικό κλίμα με τη Ρωσία με την εγκατάσταση των πυραύλων στις χώρες του πρώην ανατολικού συνασπισμού.

Πώς μπορεί να γίνει αναπροσανατολισμός μιας τόσο εκτεταμένης γεωστρατηγικής παρέμβασης που εκ των πραγμάτων διαμορφώθηκε και συνδέθηκε με καίρια οικονομικά συμφέροντα των ΗΠΑ, όπως το ενεργειακό; Μήπως πρέπει να αρκεσθούμε στην απλή μείωση της έντασης και στις διπλωματικού χαρακτήρα διευθετήσεις;

Όσο για το οικονομικό πρόβλημα των ΗΠΑ που εξελίχθηκε σε παγκόσμια κρίση, θα αντιμετωπιστεί τελικά στα όρια του συστήματος. Το κράτος παρεμβαίνει για να «θεραπεύσει» τα τραύματα της κερδοσκοπίας και του αγοραίου ανταγωνισμού. Δεν πρόκειται για νέα σχέση κράτους – οικονομίας – κοινωνίας ούτε για ένα νεο-κεϋνσιανό πρότυπο. Το πιο πιθανό είναι να τηρηθούν, την πρώτη τουλάχιστον περίοδο, ρυθμιστικοί κανόνες και πλαίσια στη λειτουργία των χρηματοπιστωτικών αγορών. Όλα τα υπόλοιπα είναι όνειρα ρομαντικών της πολιτικής.

Για να προσδιορίσουμε στην πράξη το όριο των πολιτικοοικονομικών και γεωστρατηγικών επιλογών των ηγετικών ελίτ στις ΗΠΑ, θα πρέπει να κατανοήσουμε το θεμέλιο πάνω στο οποίο στηρίζεται ολόκληρο το πολιτικό και πολιτειακό σύστημα στις ΗΠΑ.

Στα ευρωπαϊκά συντάγματα κυριαρχεί η ρουσσωική αντίληψη ότι η λαϊκή κυριαρχία βρίσκεται υπεράνω του νόμου, καθ’ όσον αποτελεί η ίδια τον νομοθέτη-ιδρυτή της πολιτικής κοινωνίας. Η λαϊκή κυριαρχία διατηρεί τη συντακτική εξουσία (6ο άρθρο της Διακήρυξης του 1789).

Αυτήν τη διατύπωση δεν τη συναντάμε ούτε στη Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας ούτε στο Σύνταγμα των ΗΠΑ. Στις ΗΠΑ υπάρχει μια θεμελιώδης διάκριση που παίρνει τη μορφή πλήρους διαχωρισμού της οικονομίας από τις δικαιοδοσίες του Συντάγματος.

Επομένως, τίθενται αυστηρά όρια στην άσκηση της λαϊκής κυριαρχίας στις ΗΠΑ, γεγονός που έχει καίριες επιπτώσεις στην οργάνωση των εξουσιών και γενικότερα στη σχέση κράτους-κοινωνίας. Η ιεροποίηση και το απαραβίαστο του Συντάγματος πάνω σε μια «πρωταρχική βούληση» που κατοχυρώνει την ελευθερία, τη δικαιοσύνη, την ιδιοκτησία (παραδοσιακό φυσικό δίκαιο) καθορίζει, όπως ορθά επισημαίνει ο F.A. Hayek (Law, Legistation and Liberty, 1982), το δεσμευτικό πλαίσιο μιας κοινωνίας της ελεύθερης αγοράς και ενός «ελαχίστου κράτους». Το Σύνταγμα κατοχυρώνει και θεοποιεί την ατομική δράση στην αγορά κι αυτό δεν αλλάζει. Γιατί αποτελεί το θεμελιώδες συμβόλαιο. Οι νόμοι που ψηφίζονται από τη Νομοθετική εξουσία χρησιμεύουν ως μέσα, ως εργαλεία προς επίτευξη του καταστατικού (συνταγματικού) στόχου. Η Εκτελεστική εξουσία δεν έχει δικαίωμα να αποφασίζει με ποιο τρόπο θα χρησιμοποιούν οι πολίτες τα μέσα αυτά (άρνηση της κοινωνικής διάστασης της πολιτικής), αφού άλλωστε «δεν δικαιούται να μεταβάλλει την υλική θέση συγκεκριμένων ανθρώπων ή να επιβάλλει κατανεμητική κοινωνική δικαιοσύνη…».

Σε τελική ανάλυση, ας διατηρήσουμε τις ελπίδες μας, κατανοώντας όμως σαφώς τα όρια των δυνατοτήτων της προεδρίας Ομπάμα. Μεταξύ του «ανανεωτή» και του «χαρισματικού» ηγέτη και ενός ενεργούμενου των στρατιωτικο-οικονομικών δομών των ΗΠΑ διανοίγεται ασφαλώς ένα ευρύ πεδίο δυνατοτήτων και επιλογών για τον Μπάρακ Ομπάμα. Και αυτό το πεδίο θα πρέπει να καταστήσουμε προσφορότερο, όχι αναμένοντας παθητικά τις νέες πρωτοβουλίες των ΗΠΑ, αλλά προωθώντας ως Ευρωπαϊκή Ένωση, ως έθνη και ως λαοί τις δικές μας στρατηγικές για έναν καλύτερο κόσμο.