Οικονομική κρίση ή κρίση αξιών;

Όπως εκτιμούν πολλοί σοβαροί αναλυτές, η οικονομική κρίση που ήδη βιώνουμε θα έχει άγνωστη διάρκεια και απροσδιόριστο «βάθος». Η χρηματοπιστωτική «φούσκα» που έσπασε αποκαλύπτει ότι μέσω του άκρατου και υπέρμετρα κερδοσκοπικού δανεισμού έχουμε ήδη καταναλώσει το μέλλον μας, το οικονομικό, περιβαλλοντικό και ενεργειακό «κεφάλαιο» της επόμενης γενιάς.

Συνεπώς η πορεία της πτώσης δεν πρόκειται να ακολουθηθεί από μια τροχιά ανόδου που θα αποκαταστήσει τις «διασαλευθείσες» ισορροπίες και θα επαναφέρει στα πρότερα επίπεδα τον τρόπο ζωής και κατανάλωσης. Αντίθετα με το ό,τι συνέβη στην κρίση του 1929, προβλέπεται ότι η προσεχής περίοδος θα χαρακτηρισθεί από μια παρατεταμένη περίοδο ύφεσης, που θα πλήξει ιδιαίτερα τις οικονομίες οι οποίες έχουν ασθενή παραγωγική δομή και μειωμένη ανταγωνιστικότητα.

Οι κοινωνικές επιπτώσεις ενός τέτοιου ενδεχομένου θα είναι σημαντικές. Η πτώση του εισοδήματος, η μείωση των επενδύσεων και η αύξηση της ανεργίας θα διευρύνουν τις κοινωνικές ανισότητες και θα οδηγήσουν σε σοβαρές ενστάσεις λόγω της σταδιακής περιθωριοποίησης ενός σοβαρού τμήματος του πληθυσμού. Όλες αυτές οι διεργασίες οδηγούν σε ευρύτερη κρίση τους πολιτικούς θεσμούς και τους κανόνες και τις αρχές που συνέχουν τις δυτικές κοινωνίες.

Φαίνεται ότι αγγίζουμε ένα οριακό σημείο, αφού η οικονομική κρίση εκφράζει στην ουσία το πέρας του προτύπου ανάπτυξης, του τρόπου ζωής και σκέψης, των σταθερών πεποιθήσεων και κανόνων που στήριξαν και νομιμοποίησαν το νεωτερικό πρότυπο της βιομηχανικής και μετα-βιομηχανικής τεχνολογικής επανάστασης.

Το παλαιό παράδειγμα, ο τύπος ανάπτυξης, ο τύπος οργάνωσης της κοινωνικής ζωής, οι αξίες και τα κοσμοείδωλα που θα οδηγούσαν νομοτελειακά στην πρόοδο και στην ανθρώπινη ευημερία, καταρρέουν.

Όμως δεν αναδύεται ένα νέο παράδειγμα, ένας νέος τύπος κοινωνικοοικονομικής οργάνωσης, ένας νέος τύπος σκέψης και αντίληψης του κόσμου, της κοινωνίας, του ατόμου, που θα επαναπροσδιορίσει την πορεία των κοινωνιών μας.

Στην πραγματικότητα βρισκόμαστε μετέωροι μπροστά σʼ αυτήν την ιστορική τομή. Η πρώτη αντίδραση των πολιτικών και οικονομικών ελίτ είναι να δράσουν «εμβαλωματικά». Να περιορίσουν τις εστίες της κρίσης, ευελπιστώντας ότι σταδιακά θα επανέλθουν οι ανατραπείσες ισορροπίες. Δεν πρόκειται όμως για έναν απλό «εκτροχιασμό» του τρένου της «ανάπτυξης» και της «προόδου». Το πρόβλημα δεν είναι να ξαναβάλουμε τα βαγόνια στη γραμμή, αλλά το γεγονός ότι οι σιδηροτροχιές του τρένου οδηγούν κατευθείαν στον γκρεμό…

Η σημερινή κρίση αποκαλύπτει ότι θίγονται τα ίδια τα θεμέλια του νεωτερικού παραδείγματος. Θα πρέπει, πριν απʼ όλα, να κατανοήσουμε ότι η κρίση αυτή δεν παράγεται αυτόνομα στο κοινωνικοοικονομικό επίεδο. Αλλά ότι, αντίθετα, αποτελεί απόρροια της περιθωριοποίησης των κοινωνικών και ανθρωπιστικών αξιών και της επικράτησης ενός στείρου τεχνικιστικού ορθολογισμού που αναγορεύει την παραγωγικότητα και τον ανταγωνισμό της αγοράς σε θεμέλιο της ανθρώπινης προόδου.

Η αστική κοινωνία αναγνώρισε ως «πυρηνικό» της στοιχείο το άτομο: Ένα άτομο με δικαιώματα (ατομικά, πολιτικά και στη συνέχεια κοινωνικά) που έχει, από τη φύση του, ηθικο-λογικές βάσεις και διέπεται από κοινωνικότητα.

Τι απέμεινε σήμερα από τον θεωρητικό αυτό «ιδεότυπο» που μας παρέδωσε ο κλασικός διαφωτισμός;

Απέμεινε το άτομο της αγοράς, το οικονομικό άτομο που αναγνωρίζεται μόνο ως καταναλωτής, ένα άτομο που αποσυνδέεται από τις κοινωνικές σχέσεις και αξίες και βιώνει την ατομικότητα του ως μοναξιά, ως «μοναδικότητα» όπου δεν μπορεί να αναπτύξει και να εκφράσει τα αισθήματά του και να οικοδομήσει μια συλλογική σχέση με το περιβάλλον του.

Απέμεινε ένα άτομο που αγωνίζεται μέσα από ένα πακέτο πιστωτικών καρτών να προσεγγίσει το καταναλωτικό πρότυπο, το πρότυπο ζωής και αξιών που του εμφανίζουν επί 24ωρου βάσεως τα ΜΜΕ: Να αγοράσει προϊόντα εφήμερης διάρκειας, καινούργιο αυτοκίνητο, ένα διαμέρισμα ή μια εξοχική κατοικία, με δάνειο φυσικά… Να αναγνωρίσει τον εαυτό του και να αναγνωρισθεί από τους άλλους μέσω της κατανάλωσης, μέσω της αγοραίας δράσης…

Αναγνωρίζοντας την κυρίαρχη σημασία των αξιών και των αρχών που συγκροτούν το πολιτισμικό πεδίο μιας κοινωνίας, ο κλασικός κοινωνιολόγος Ε. Durkheim επισημαίνει ότι στην περίπτωση κοινωνικοοικονομικών κρίσεων και μετασχηματισμών κλονίζεται η πεποίθηση στους αναγνωρισμένους κανόνες και αμφισβητούνται οι αξίες και οι αρχές που μέχρι τότε κυριαρχούσαν. Αυτήν την αμφισβήτηση του αξιακού και κανονιστικού πεδίου ο Durkheim την αποκαλεί «ανομία». Κι αυτή ακριβώς η «ανομία», η κρίση και πτώση του συνεκτικού πλαισίου των αξιών και κανόνων, προαναγγέλλει και συνοδεύει τις ιστορικές μεταβάσεις και τους μεγάλους κοινωνικούς μετασχηματισμούς.

Το κρίσιμο πρόβλημα, συνεπώς, δεν είναι απλώς οι όροι ενίσχυσης του συστήματος ή ο βαθμός παρέμβασης του κράτους στην οικονομία. Η αλλαγή παραδείγματος μπορεί να ξεκινήσει μόνο από μια συλλογική στάση «ανομίας», από μια συλλογική συνείδηση που θα αρνηθεί τον κόσμο των ψεύτικων αξιών της αγοράς και του απηνούς ανταγωνισμού. Αυτή είναι τελικά και η μοναδική ελπίδα.