1940: Η ΜΕΓΑΛΗ ΤΟΜΗ ΤΟΥ ΕΘΝΟΥΣ
Όταν τα ξημερώματα της 28ης Οκτωβρίου του 1940 ο Ιωάννης Μεταξάς επέδιδε στον εκπρόσωπο του ιταλικού φασισμού το πάγιο σε παρόμοιες ενστάσεις ελληνικότατο ΟΧΙ, βρέθηκε, μοιραία, δικτάτωρ ο ίδιος, αντιμέτωπος στο φασιστικό καθεστώς του επίσης δικτάτορα της γείτονος χώρας Μπενίτο Μουσολίνι. Και δεν πρόλαβε βέβαια -και τούτο μοιραίο- στο τρίμηνο που ακολούθησε έως τον θάνατό του να διαισθανθεί τη σημειωτική της μοιραίας απόφασης του Ελληνισμού στα πλαίσια, τώρα πια, της παγκόσμιας σκακιέρας.
Κατάκοπος, καταπιεσμένος τραγικά, ο κεφαλονίτης πολιτικός από την πράγματι πολυδαίδαλη, κατά τη συγκεκριμένη εκείνη στιγμή, ξένη διπλωματία, μόλις πρόλαβε να γνωρίσει την τραγωδία του Δεύτερου Μεγάλου Πολέμου. Εντολοδόχος, τώρα, της θέλησης του ελληνικού λαού, ασθμαίνων κυριολεκτικά από την απροσδόκητη φορά των γεγονότων, των οποίων ο ίδιος δεν κατόρθωσε ν’ αλλάξει πορεία, άφησε την τελευταία του πνοή -ποιος ξέρει πώς και γιατί- στις 29 του Γενάρη του 1941. Ημερομηνία σύμβολο; Εκ των πραγμάτων δεν προέκυψε πως ο θάνατός του σημείωνε και το τέλος -σε περιεχόμενο- της τετράχρονης δικτατορίας. Το τρίμηνο ωστόσο που ακολούθησε το τραγικό ξημέρωμα (ξημέρωμα εθνικής ανάτασης, αλλά και πόνου) της 28ης του Οκτώβρη είναι σύμβολο. Τόσο περίεργες όσο και υψηλής σημασίας οι σημειωτικές του διστάσεις. Σε εστιακή, βέβαια, γραμμή πλεύσης: «Το έθνος σύσσωμο κ.λπ.» πειθαρχεί στο καβάφειο χρέος να φυλάξει Θερμοπύλες…
Στα μετόπισθεν ένας πρωτόγνωρος αναβρασμός. Η απόφαση του Μεταξά ν’ αντιταχθεί στις φασιστικές δυνάμεις του Άξονα είναι το επιφαινόμενο μιας ώριμης από καιρό λαϊκής πράξης. Στο τρίμηνο μέσα, ταχύρρυθμα τα πρώτα μηνύματα της πάλης: Το παλαιό και το καινούργιο αποκαλύπτουν την ταυτότητά τους στην κρίσιμη ώρα του έθνους.
Σε πρώτο πλάνο της πολιτικής ζωής του τόπου ο Γεώργιος Γλύξμπουργκ: Κύριος, προ τετραετίας, συντελεστής του μεταξικού πραξικοπήματος, από την επομένη κιόλας του θανάτου του Μεταξά διακηρύσσει επίσημα την εμμονή του στο καθεστώς της 4ης Αυγούστου, στο «μέχρι τούδε επιτελεσθέν έργον εις όλα τα πεδία…». Σημείο των στόχων του καθεστώτος και η κώφευση Γεωργίου Β΄ και Μανιαδάκη στο αίτημα των έγκλειστων κομμουνιστών να μπουν στον εθνικό αγώνα στα βουνά της Αλβανίας.
Σε πλάνο παράλληλο, και απέναντι στο παλιό στοιχείο, ένας καινούργιος κόσμος. Στο σκηνικό του πολέμου οι τραγικές αντιθέσεις: Θάνατος, πείνα, συντρίμμια, αλλά και εξάρσεις, ανασύνταξη και περισυλλογή για την αυτογνωσία. Ιδού η καινούργια του έθνους αφετηρία: Τώρα, για πρώτη φορά στην ιστορία του, ο Ελληνισμός αναζητεί τη νεώτερη ταυτότητά του. Οι εθνικές αναμετρήσεις, τώρα πια, έξω από τον ελλαδικό χώρο κι έξω από τα Βαλκάνια. Σε παγκόσμιο επίπεδο, οι Έλληνες εμπλέκονται είτε σαν σύμμαχοι είτε σαν αντίπαλοι. Κι ήταν η αναζήτηση το αιτιατό της κατάρρευσης ενός αστικού καθεστώτος εκατό και πλέον χρόνων. Η απομόνωση κι ο εμπαιγμός κατά τη μεταξική δικτατορία, που ανακίνησε εθνικές συνειδήσεις… Θύμα και ο Αλεξ. Κορυζής των στόχων και της συμπεριφοράς της ευρωπαϊκής διπλωματίας…
Συγκλίνουσες, λοιπόν, οι συνθήκες πιέζουν προς την αυτοτέλεια και την εθνική αυτονομία. Για πρώτη φορά μετά το Εικοσιένα, το έθνος νιώθει ελεύθερο μέσα σε μια φασιστοχιτλερική κατοχή και στον παρακρατικό μηχανισμό των υπηρετών του εκατόχρονου κατεστημένου. Η Εθνική Αντίσταση, είτε σε σχήμα οργανωμένο είτε -και κυρίως- σε μεμονωμένες εκφάνσεις στις πόλεις και στα χωριά της χώρας, με σαμποτάζ και συνεχείς παρενοχλήσεις των κατακτητών, βέβαιος δείκτης για το υποφώσκον λαϊκό αίσθημα του έλληνα πολίτη. Η ψυχή της ελληνικής κληρονομιάς εν δράσει… Στο ζενίθ του στόχου η νίκη κι η απελευθέρωση, που δεν θ’ αργήσει…
Στο κοινωνικό επίπεδο η τομή εναργέστατη. Στην πρώτη τετραετία μετά την πολεμική εμπλοκή τα μεγάλα μηνύματα: Η αναζήτηση (και η αίσθηση) μιας κοινωνικής αυτοτέλειας. Τότε, «για πρώτη φορά», σημειώνει κάπου ο Ν. Σβορώνος, «ο ελληνικός λαός δεν ενεργεί σαν απλός ψηφοφόρος, αλλά σαν συνειδητός ελεγκτής της δημόσιας ζωής του τόπου». Η ξένη διπλωματία, βέβαια, στο τέλος της κρίσιμης τετραετίας (1944) θα σπεύσει να επιβάλει την «προστασία» της στη χώρα από τον κίνδυνο (!) της αυτοτέλειας. Σε δύο χρόνια το εγχείρημα στεφανώνεται με το περίφημο δημοψήφισμα και την επαναφορά του μονάρχη. Ωστόσο, η καινούργια αυγή ανατέλλει. Ο πόλεμος, η κατοχή, η αντίσταση, οι εμφύλιες συρράξεις -οι τραγωδίες του έθνους- όξυναν τα κοινωνικά προβλήματα. Ο κώδικας της πάλης λειτουργεί προς την κάθαρση. Εναργές σημαινόμενο οι πολιτικοκοινωνικές ανακατατάξεις της επόμενης τριακονταετίας. Το έθνος από το 1940 φαίνεται πως περνά στην ωριμότητά του. Η ετοιμότητα του έλληνα πολίτη απέναντι στο εγχείρημα των Συνταγματαρχών το 1967 τεκμηριώνει την κοινωνική μετεξέλιξη και την άνδρωση του λαϊκού κινήματος. «Το έθνος (και πάλιν) σύσσωμο…» στους αγώνες για πολιτική και κοινωνική ανεξαρτησία.