Αλλαγή του τύπου ανάπτυξης
Η ιστορική «μετατόπιση» των μορφών του κεφαλαίου, η οποία συντελείται με γεωμετρική πρόοδο τα τελευταία χρόνια, έχει οδηγήσει στην υπερεπέκταση και στην πλήρη σχεδόν αυτονόμηση του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου. Σε αναλογία με την έννοια της «αποικιοποίησης του βιόκοσμου» που χρησιμοποιεί ο J. Habermas, το χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο σήμερα «ενσωματώνει» το πετρέλαιο, τις πρώτες ύλες, τα τρόφιμα και στο άμεσο μέλλον το νερό και τον αέρα…
Μήπως θα πρέπει επιτέλους να αντιμετωπίσουμε με τη δέουσα σοβαρότητα και συλλογικότητα τις εξελίξεις αυτές και να κατανοήσουμε ότι ο τύπος ανάπτυξης των διαδοχικών σταδίων και μορφών της βιομηχανικής επανάστασης εξαντλεί τα όριά του;
Η «φούσκα» των ακινήτων στις ΗΠΑ δεν είναι παρά η -αναμενόμενη- κατάληξη του αδιεξόδου που δημιουργούν ο υπερδανεισμός και η υπερχρέωση των νοικοκυριών, η απότομη προσγείωση στο έδαφος της «πραγματικής» οικονομίας. Βεβαίως, και στην περίπτωση αυτή οι πολίτες, οι μισθωτοί, αφήνονται στη μοίρα τους, ενώ το κεφάλαιο επιστρατεύει τους μηχανισμούς των κρατικών παρεμβάσεων ώστε να μετασχηματίσει, σε λίγο καιρό, τις ζημίες σε κέρδη. Άλλωστε, το παρεμβατικό κράτος αφορίζεται όταν προστρέχει για την ενίσχυση των αδύναμων, ενώ επαινείται και αναγνωρίζεται όταν μεριμνά για το κεφάλαιο και την ενίσχυση των κερδών…
Θα μπορούσε, ίσως, να ερμηνευτεί η παρούσα κρίση των χρηματιστηριακών αγορών ως παροδική, ως μια συνήθους μορφής «κυκλική» κρίση που θα διανύσει την πορεία της για να επανέλθουμε σε λίγο σε μια νέα κατάσταση ευσταθούς ισορροπίας.
Όμως ιστορικά έχουμε να αντιμετωπίσουμε, για πρώτη φορά στην εξέλιξη των οργανωμένων κοινωνιών, πρωτόγνωρα και πολυσύνθετα προβλήματα. Γιατί η χρηματοπιστωτική κρίση συνδέεται και αναπαράγεται σε σχέση με την ενεργειακή κρίση, την πληθυσμιακή έκρηξη, την επισιτιστική κρίση. Και όλες αυτές οι μορφές κρίσης περικλείονται και οξύνονται από την περιβαλλοντική κρίση που θέτει καίρια προβλήματα επιβίωσης των ανθρώπινων κοινωνιών στον πλανήτη τις αμέσως επόμενες δεκαετίες.
Το πρόβλημα της ενέργειας είναι ίσως το κρισιμότερο ζήτημα του παρόντος. Η απάντηση σε αυτό ίσως συμβάλει στην καλύτερη αντιμετώπιση όχι μόνο των οικονομικών ή επισιτιστικών, αλλά και των σύνθετων περιβαλλοντικών προβλημάτων.
Είναι σήμερα κοινά αποδεκτό ότι οι παραδοσιακές μορφές ενέργειας (πετρέλαιο, λιγνίτης, λιθάνθρακας) όχι μόνο οδηγούνται σε εξάντληση, αλλά και καθίστανται απαγορευτικές για το περιβάλλον. Η πυρηνική ενέργεια, από την άλλη πλευρά, που προωθείται από την ίδια την Ευρωπαϊκή Ένωση, παρουσιάζει μια σειρά κρίσιμων και δυσεπίλυτων προβλημάτων (περιπτώσεις ατυχημάτων, διάθεση πυρηνικών αποβλήτων κ.λπ.).
Τη ριζική αλλαγή, τον νέο τύπο ενέργειας που εμφανίζει μια μεγάλη σειρά πλεονεκτημάτων, μπορεί να την προσφέρει μόνον η μέθοδος της σύντηξης του υδρογόνου. Μόνο μέσα από τη χρήση παρόμοιων μορφών ενέργειας μπορεί η ανθρωπότητα να «περάσει» σ’ ένα ανώτερο στάδιο ανάπτυξης. Όμως η πρακτική εφαρμογή αυτού του νέου ενεργειακού πεδίου «μετατίθεται» για 20 – 30 χρόνια… Και όχι βέβαια εξαιτίας μόνο των επιστημονικών ή τεχνικών προβλημάτων.
Η σημερινή ενεργειακή – οικονομική δομή έχει διαμορφώσει έναν πανίσχυρο παγκόσμιο μηχανισμό. Κάθε μεταβολή της ενεργειακής δομής θα συνεπαγόταν τεράστιο κόστος για τις ενεργειακές αγορές, τις πετρελαϊκές εταιρείες, τις λειτουργικές ανάγκες των μονάδων παραγωγής. Ο σύγχρονος παγκοσμιοποιημένος καπιταλισμός δεν έχει καμιά διάθεση να υποβληθεί σ’ αυτήν τη διαδικασία μετασχηματισμού και να καταβάλει το αναγκαίο κόστος. Μόνο στα «πρόθυρα» της κατάρρευσης του συστήματος και της δραματικής μείωσης των κερδών θα καταφύγει στις όποιες εναλλακτικές λύσεις.
Άλλωστε, ο «τύπος ανάπτυξης» που προωθείται σε ανερχόμενες οικονομίες, όπως αυτές της Κίνας ή της Ινδίας, είναι αυτός που παράγει τα σημερινά αδιέξοδα. Υπολογίζεται ότι περί το 2020 τρεις μόνον χώρες, οι ΗΠΑ, η Κίνα και η Ινδία, θα παράγουν μέχρι το 60% της ποσότητας των αερίων του θερμοκηπίου σε πλανητικό επίπεδο, όταν η Ευρωπαϊκή Ένωση θα οριοθετείται στο 13% κατ’ εκτίμησιν…
Τα βιοκαύσιμα που θεωρήθηκαν από πολλούς εναλλακτική λύση αποδείχθηκαν ατελέσφορα για ριζική λύση του προβλήματος. Αντίθετα, εκτιμάται ότι η μετατροπή ενός τμήματος των καλλιεργειών σε δημητριακά για βιοκαύσιμα απαιτεί ποσότητα που αντιστοιχεί στην ετήσια διατροφή ενός ατόμου για να γεμίσει μια φορά το ρεζερβουάρ ενός αυτοκινήτου. Γι’ αυτό και παρατηρείται αλματώδης αύξηση των τιμών των τροφίμων και των βασικών υλών. Η χρηματοπιστωτική κερδοσκοπία οδηγεί στην ενεργειακή κερδοσκοπία και στη συνέχεια στην κερδοσκοπία των τροφίμων…
Απαιτείται αλλαγή του προτύπου θεώρησης του κόσμου, του τύπου ανάπτυξης, των ορίων της κατανάλωσης, ο διαχωρισμός μεταξύ της αξίας χρήσης και της ανταλλακτικής αξίας ενός προϊόντος. Θα πρέπει να βγούμε από την αυταπάτη του τεχνικισμού και του εργαλειακού ορθολογισμού ότι η επιστήμη και η τεχνική θα λύσουν αυτόματα τα προβλήματα που προκύπτουν. Χρειάζεται μια νέα συλλογική συνείδηση, παγκόσμια σύλληψη των προβλημάτων, προτεραιότητες και επιλογές που θα ενδυναμώνουν τη συνοχή των κοινωνιών και θα προστατεύουν τους αδύναμους. Όσο ακόμα μπορούμε να έχουμε τον έλεγχο…