Δημοκρατία και «κυβερνοχώρος»

Τέτοιου είδους προβλήματα αφορούν στη σχέση της δημοκρατίας με τη διαδικτυακή «κοινωνία» των ανώνυμων ιδιωτών, στη συνύπαρξη της γνώσης, της πληροφορίας, της ενημέρωσης μέσα σε ένα μη δυνάμενο να ορθολογικοποιηθεί «άθροισμα», αλλά και γενικότερα στην αντικατάσταση της θεσμικής/συλλογικής επικοινωνίας από τα «σημεία» και τα μηνύματα ενός δικτύου όπου κυριαρχεί η «ιδιωτικότητα».

Ο ιδεολογικός «μανδύας» που αξιώνει την άκριτη αποδοχή -και την άνευ όρων νομιμοποίηση- των σύγχρονων δικτυακών/τεχνολογικών επιτευγμάτων συμπυκνώνεται σε δύο έννοιες – σύμβολα: Αυτήν του τεχνολογικού ντετερμινισμού που στηρίζεται στην αντίληψη ότι η τεχνολογία καθορίζει τις εξελίξεις αναπτύσσοντας μια αυτόνομη δυναμική, και αυτήν του τεχνικού ορθολογισμού που αντικαθιστά τα ηθικο-λογικά περιεχόμενα του Λόγου (αρχαιο-ελληνικού/διαφωτιστικού) με τη «λογική» της τεχνολογίας, δηλαδή με μια νέα «μυθολογία» που επιδιώκει να επιβάλει την απόλυτη κυριαρχία της.

Οι προσεγγίσεις αυτές δεν επιδιώκουν με κανένα τρόπο να υποβαθμίσουν τις τεράστιες δυνατότητες που διανοίγουν τα σύγχρονα τεχνολογικά επιτεύγματα τόσο στη ακώλυτη διεύρυνση της δυνατότητας επικοινωνίας και απόκτησης γνώσης όσο και στη ριζική αναδιοργάνωση της παραγωγικής-εργασιακής δομής. Δυνατότητες που πρέπει ασφαλώς να γίνουν κτήμα όλο και περισσότερων πολιτών και κοινωνικών ομάδων.

Θα πρέπει όμως να ξεκαθαρίσουμε από την αρχή δύο βασικά πράγματα:

– Κατά πρώτον, οι τεχνολογικές καινοτομίες και εφαρμογές αφορούν ένα τμήμα της επιστημονικής γνώσης το οποίο επιλέγεται με τα κριτήρια της πρακτικής εφαρμογής και της ενσωμάτωσης στους μηχανισμούς της οικονομίας της αγοράς. Τομείς της επιστήμης ή καινοτομίες και ερευνητικά επιτεύγματα που δεν πληρούν ιδίως το δεύτερο κριτήριο παραμένουν «στην αναμονή» ή απορρίπτονται.

– Κατά δεύτερον, από τη στιγμή που η τεχνική γνώση γίνεται εμπορεύσιμο προϊόν, από τη στιγμή που εισέρχεται στο πεδίο των παραγωγικών ή κοινωνικών σχέσεων (επηρεάζει δηλαδή την εργασιακή διαδικασία ή αναδιαμορφώνει τον τρόπο ζωής και τον τρόπο σκέψης των ατόμων), καθίσταται και η ίδια η τεχνική μια μορφή κοινωνικής σχέσης. Εντάσσεται συνεπώς στους στόχους της οικονομίας της αγοράς, εισέρχεται στις σχέσεις εκμετάλλευσης και κοινωνικής ανισότητας.

Ποιες από τις καινοτομίες στον τομέα, π.χ., των ηλεκτρονικών υπολογιστών θα προωθηθούν στην αγορά, σε ποιες «περιοχές» γνώσης, ενασχόλησης και διασκέδασης θα κατευθυνθούν οι χρήστες, ποιες νέες δικτυακές – επικοινωνιακές δομές θα διαμορφωθούν, όλα αυτά δεν συνιστούν παρά πολιτικές αποφάσεις με βαρύνοντα κοινωνικό και ιδεολογικό χαρακτήρα, αποφάσεις που θα οδηγήσουν σε σκοποθετούμενες κοινωνικές εξελίξεις και σε ανάλογα «χειραγωγήσιμες» συνειδήσεις.

Κι αυτές οι αποφάσεις λαμβάνονται στα κέντρα κυριαρχίας. Οι ΗΠΑ δεν οφείλουν το δικό τους imperium μόνο στην οικονομικο-στρατιωτική τους ισχύ, αλλά στην επιρροή ενός ολόκληρου «οικοδομήματος» που περιλαμβάνει τη γλώσσα, την τεχνογνωσία, τις ίδιες τις αναπαραστάσεις της κοινωνικής/εικονικής πραγματικότητας που δημιουργούνται μέσα από αυτό το «οικοδόμημα».

Ο συνδυασμός του επικοινωνιακού πλέγματος και του οικονομικού μάνατζμεντ (το αποκαλούμενο «commanagement») συνιστά ένα ιστορικό παράδειγμα κυριαρχίας στη σκέψη, στην οργάνωση της παραγωγής, στην ίδια την κοινωνική οργάνωση του σύγχρονου κόσμου.

Η οικονομικο-στρατιωτική κυριαρχία, άλλωστε, δεν μπορεί να επιτευχθεί χωρίς τη συμβολική κυριαρχία. Η αγγλική γλώσσα -που χαρακτηρίζεται από την εννοιολογική της πενία- και η απλοϊκή «γλώσσα» του υπολογιστή προσφέρουν άλλωστε το κοινό βασικό, θεμέλιο…

Πόσο δημοκρατικές είναι, άραγε, οι σύγχρονες κοινωνίες, όταν οι πολίτες για να εκφράσουν τη γνώμη τους, για να διατυπώσουν την κριτική τους, αναγκάζονται να μεταβληθούν σε ανώνυμους ιδιώτες, να καταφύγουν στα blogs του διαδικτύου, προκειμένου να επικοινωνήσουν και να διευρύνουν τα όρια της ατομικής τους ελευθερίας;

Ασφαλώς όταν τα ΜΜΕ έχουν περάσει στην κυριαρχία των συμφερόντων, όταν οι δημοκρατικοί θεσμοί υποβαθμίζονται, όταν ο δημόσιος διάλογος είναι περίπου προσχηματικός, όταν εποπτεύεται και παρακολουθείται σχεδόν κάθε τομέας δραστηριότητας του πολίτη -δημόσιος και ιδιωτικός- τότε η ανωνυμία και η ιδιωτικότητα αποτελούν καταφύγιο για την έκφραση της γνώμης και της κριτικής.

Κι αυτός ο, ιστορικού τύπου, «μετασχηματισμός» της έννοιας της ατομικής προσωπικότητας, της έννοιας του πολίτη, δεν συνιστά «διεύρυνση» του χώρου ελευθερίας, όπως δυστυχώς αρκετοί πιστεύουν, αλλά αποκαλύπτει το βάθος της κρίσης των δημοκρατικών θεσμών.

Είναι αυτονόητο ότι θα πρέπει να προασπίσουμε την ελευθερία έκφρασης των χρηστών των blogs του διαδικτύου. Όπως επίσης, αυτονόητα, θα πρέπει να διαχωρίσουμε την έκφραση γνώμης και κριτικής από παραβατικές ή και εγκληματικού χαρακτήρα συμπεριφορές, που, δυστυχώς, έχουν πεδίο δράσης το διαδίκτυο.

Περισσότερο όμως θα πρέπει να ανησυχούμε για τη μετατροπή της πολιτικής-θεσμικής δημοκρατίας των ενεργών -και συλλογικά δρώντων πολιτών- σε «δικτυακή δημοκρατία» των ανωνύμων ιδιωτών. Από τη μετατροπή της κοινωνικής δημοκρατίας των πολιτικών υποκειμένων σε ένα δίκτυο ιδιωτών-καταναλωτών. Εκεί βρίσκεται το πραγματικό πρόβλημα και όχι στις τυχοδιωκτικές ενέργειες των «κουκουλοφόρων» του διαδικτύου.

Όμως με αυτό το ιστορικό πρόβλημα κανένας δεν ασχολείται, κανείς δεν δίδει απαντήσεις…