Μια φορά και έναν καιρό

Έτσι ο ένας κατόπιν του άλλου, πρωθυπουργοί, αρχηγοί κομμάτων, πολιτικοί νυν και τέως, εγκαταλείπουν τον “μάταιον τούτον κόσμον” αφήνοντας πίσω τους “δυσαναπλήρωτον κενόν”… Πεθαίνουν κατά το 1936, πρώτος ο αντιβασιλεύς στρατηγός Γεώργιος Κονδύλης, στυλοβάτης της δημοκρατικής παρατάξεως, και τον ακολουθεί ο μεγάλος δημιουργός της σύγχρονης ιστορίας μας, τ. πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος. Αυτός ακολουθώντας πιστά τις προαιώνιες παραδόσεις της φυλής πεθαίνει εξόριστος στο Παρίσι, αφού προηγουμένως γεύτηκε και ένα “πάνδημο”… ανάθεμα. Από κοντά πάει κι ο εν ζωή αντίπαλός του, αρχηγός του Λαϊκού Κόμματος Παναγής Τσαλδάρης, και για να μην ανατραπεί η συνταγματική τάξις πεθαίνουν και οι τέως πρόεδροι της… τέως Δημοκρατίας, ναύαρχος Παύλος Κουντουριώτης και Αλεξ. Ζαΐμης. Τη νεκρική παρέλαση την κλείνει ο εν ενεργεία πρωθυπουργός Κ. Δεμερτζής. Ύστερα από αυτό το ξεκλήρισμα μέσα στον ίδιο χρόνο ολόκληρης σχεδόν της πολιτικής ηγεσίας, χρονικώς καθυστερημένα, αποθνήσκει και ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος, μακαριστός Χρυσόστομος Παπαδόπουλος. Την ημέρα του θανάτου του -για να μιμηθούμε το αξιόλογο “ντοκιμαντέρ” της ΕΡΤ για τον 20ό αιώνα- το ημερολόγιο έγραφε 22 Οκτωβρίου 1938. Δηλαδή πριν από 70 συναπτά έτη, οι Έλληνες πενθούσαν όπως και τώρα τον Αρχιεπίσκοπό τους.
Ο μακαριστός Χρυσόστομος είχε ανέλθει στον αρχιεπισκοπικό θρόνο το 1922 μετά τη Μικρασιατική καταστροφή και την επακολουθήσασα στρατιωτική επανάσταση, εξυπακούεται δε πως ήταν “μέχρι μυελού οστέων” βενιζελικός. Έζησε και πρωτοστάτησε όλη την ταραγμένη περίοδο, τότε που η Εκκλησία μαζί με την αδύναμη πολιτεία έπρεπε να αντιμετωπίσουν τις συνέπειες της καταστροφής και το δράμα του ξεριζωμού των εκατομμυρίων προσφύγων.
Επειδή ζούμε στην Ελλάδα, όπου τα πάντα γίνονται, ο ακραιφνής βενιζελικός ιεράρχης άρχισε από το 1932 να προσανατολίζεται στην ανάγκη επανόδου του βασιλέως Γεωργίου και στην αλλαγή του πολιτεύματος, που τελικά συνετελέσθη τον Νοέμβριο του 1935, με την επαναφορά της βασιλείας. Το 1938 όμως που εκοιμήθη ο Χρυσόστομος, την Ελλάδα τη διοικούσε το καθεστώς της 4ης Αυγούστου, που φορτώθηκε στη ράχη του ένα ακόμη πρόβλημα, αυτό της εκλογής νέου Αρχιεπισκόπου, ο βίος και η πολιτεία του οποίου έπρεπε να ταιριάζουν με τα “στάνταρ” της εποχής.
Τον αρχιεπισκοπικό θρόνο που “τελεί εν χηρεία” τον διεκδικούν δυο ισάξιοι ιεράρχες, που έγραψαν ιστορία. Πρώτος κατά τα “πρεσβεία” ήταν ο εκ Τραπεζούντος Χρύσανθος Φιλιππίδης, γεννημένος στη Κομοτηνή το 1881, με πλουσιότατο θρησκευτικό αλλά και “διπλωματικό” έργο για τα συμφέροντα του Ελληνισμού. Είχεν εκλεγεί μητροπολίτης Τραπεζούντος, και ήταν εντονότατα αντιβενιζελικός εις τα πολιτικά του φρονήματα. Σημειωτέον πως σχεδόν μέχρι τον πόλεμο του ’40, οι Έλληνες εξακολουθούσαν, πιο ήπια βέβαια, να χωρίζονται σε βενιζελικούς και αντιβενιζελικούς, μισούμενοι μεταξύ τους. Οικογένειες ολόκληρες έφτασαν στα μαχαίρια, λάτρεις του “Λευτέρη” οι μεν, άσπονδοι εχθροί του “σατανά” οι άλλοι. Όπως μου διηγήθηκαν, χρόνια μετά τον θάνατό του Βενιζέλου σε μια ταβέρνα στο Πολύγωνο, ήρθε στο κέφι ένας ένθερμος οπαδός του, σηκώθηκε όρθιος, και υψώνοντας το ποτήρι φώναξε στεντορείως:
“Πίνω στην υγεία των… οστών του Ελευθερίου Βενιζέλου!”
Έγινε σαματάς. Πολλοί βενιζελικοί θεώρησαν την πρόποση βλασφημία και οι αντίθετοι πρόκληση και προβοκάτσια, και ήρθανε στα χέρια, σε κοινό μέτωπο οι μεν με τους δε, ενάντια στον βέβηλο… Αντίπαλος του Χρύσανθου ήταν ο εκ Κορινθίας Δαμασκηνός Παπανδρέου, ένας γιγαντόσωμος ιερωμένος με έντονη προσωπικότητα και πολυποίκιλη δράση. Βενιζελικός καραμπινάτος, γεννήθηκε το 1890 στη Ναυπακτία και χειροτονήθηκε διάκος το 1917, μεσούντος του διχασμού. Μητροπολίτης Κορίνθου εξελέγη το 1922 και διακρίθηκε με τη δράση του, όταν οι σεισμοί έπληξαν και ισοπέδωσαν σχεδόν την Κόρινθο το 1928, επιτυγχάνοντας την ανοικοδόμηση της περιοχής.
Στην αρχή ο Μεταξάς σκέφτεται να μην ανακατευθεί η κυβέρνηση και ν’ αφήσει τους “παπάδες” να τα βρουν μεταξύ τους. Μέχρι την εκλογή όμως επικρατεί μέσα του δευτέρα σκέψις, που, σύμφωνα με το ρητό και τους… συμβούλους του, είναι σοφοτέρα της πρώτης. – Εντάξει. Να μην ανακατευθούμε. Φτάνει αυτός που θα βγει να μην είναι με τους άλλους…
Ο Χρύσανθος δεν είναι με τους άλλους ούτε και “δικός μας” είναι. Ούτε και άνθρωπος είναι που θα κάτσει στ’ αβγά του. Σαν αντιβενιζελικός όμως, προερχόμενος από την ίδια παράταξη, είναι προτιμητέος. Έτσι υποδεικνύει στον υπουργό Θρησκευμάτων “αφανώς” να τον στηρίξει. Όλοι ξέρουν πως σχεδόν οι δυο ιεράρχες ισοψηφούν, γι’ αυτό προτείνει στον υπουργό ένα μικρό και αθώο “τρικ”: Να… εξαιρεθεί της ψηφοφορίας ο Μητροπολίτης Δρυϊνουπόλεως και Κονίτσης Ιωάννης, επειδή έχει καταδικασθεί από το πρωτοβάθμιο συνοδικό δικαστήριο για κάποιο παράπτωμα. Ο υπουργός συμφωνεί, αλλά δεν τηρεί τη συμφωνία. Ο Δρυϊνουπόλεως ψηφίζει και εκλέγεται ο… Δαμασκηνός. Βόμβα στην κυβέρνηση. Ο υπουργός “γράφει” και εξαπατά τον πρωθυπουργό του; Ο Μεταξάς “οσφραίνεται” συνωμοσία για την ανατροπή του, και επειδή τόσο ο υπουργός όσο και μερικοί άλλοι που υποπτεύεται πως τον υπονομεύουν πρόσκεινται στον βασιλέα, τρέμει στην ιδέα πως όλα εκπορεύονται από τα ανάκτορα… Μαύρα φίδια τον ζώνουν. Σε τρεις με τέσσερις σελίδες σημειώνει στο “ημερολόγιό” του για τα συμβάντα εκείνων και των μετέπειτα ημερών που καλύπτουν χρονικά την περίοδο από 21 Οκτωβρίου έως 11 Δεκεμβρίου 1938. Γράφει χαρακτηριστικά στο ημερολόγιο του: “… Παίρνω το φραγγέλιο στα χέρια μου και διώχνω τους απίστους από τον ναόν μου!” Απολύει και αντικαθιστά υπουργούς, γενικούς γραμματείς διοικητές. Απόλυτα δικοί του άνθρωποι τοποθετούνται σε θέσες-κλειδιά. Αρχιεπίσκοπος όμως Αθηνών και πάσης Ελλάδος είναι ο Δαμασκηνός. Γίνεται το “Μήνυμα”, ακολουθούν οι δεήσεις και η ενθρόνησις με την εκφώνηση του σχετικού λόγου, και γενικά τηρούνται όλες οι διαδικασίες που προβλέπονται από το εκκλησιαστικό πρωτόκολλο. Πολλοί είναι οι φόβοι της κυβερνήσεως από το κακό το αναπάντεχο που προέκυψε, και οι φόβοι δεν είναι ούτε υποθετικοί ούτε αβάσιμοι. Ο Δαμασκηνός δεν διαπνέεται από αισθήματα αγάπης για τη δικτατορία κι αν αύριο συμβεί κάποιο τρακάρισμα μαζί του, σε τίποτα δεν το ‘χει “να κηρύξει την εκκλησία σε διωγμό”, κι άντε μάζεψέ τα. Η εκλογή Δαμασκηνού θεωρείται ήττα της κυβερνήσεως, διότι παρόλο που εμφανώς “σφύριζε αδιάφορα” τάχα, κοινή ήταν η εκτίμηση πως αγωνιζόταν στο παρασκήνιο να εκλεγεί ο Χρύσανθος. Και τώρα τι;
Τα κάστανα από τη φωτιά αναλαμβάνουν να τα βγάλουν ο Μανιαδάκης μαζί με τον Νικολούδη. Η λύσις είναι πιο απλή κι από το αβγό του Κολόμβου, χωρίς μάλιστα να χαραμίσουνε αβγό. Προσφυγή στο Συμβούλιο της Επικρατείας να ακυρώσει την εκλογή, διότι στην ψηφοφορία συμμετείχε και ο τιμωρημένος ιεράρχης, χωρίς την ψήφο του οποίου θα υπήρχε ισοψηφία.
Το Συμβούλιο της Επικρατείας όλο το καθυστερούσε, το έπαιρνε στο έτσι, το έπαιρνε στο αλλιώς, ακολουθώντας την αλάνθαστη συνταγή “όποιος δεν θέλει να ζυμώσει δέκα μέρες κοσκινίζει”… Τελικά έβγαλε την απόφασή του και ακύρωσε την εκλογή. Στην επαναληπτική που ακολούθησε Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος εξελέγη ο Χρύσανθος Φιλιππίδης.
Ο Δαμασκηνός απεσύρθη σε μοναστήρι μέχρι το 1941, όταν η κατοχική κυβέρνηση Τσολάκογλου αποφάσισε να επανορθώσει την αδικία και ακύρωσε “ως πεπλανημένη την απόφαση του Συμβουλίου της Επικρατείας”, επαναφέροντας στον Θρόνο τον Δαμασκηνό, που απεδείχθη στη συνέχεια ένας υπεράξιος Ιεράρχης. Ήταν γνωστό πως ο Χρύσανθος καθαιρέθηκε με απαίτηση των Γερμανών, διότι επέδειξε ανάρμοστη συμπεριφορά στον στρατηγό Στούμε, που τον επισκέφθηκε τυπικά στο Μέγαρο της Αρχιεπισκοπής, μετά την κατάληψη της Αθήνας, και όρθιος του απηύθηνε ξερά την ερώτηση: “Διατί εκήρυξεν η Γερμανία αυτόν τον πόλεμον εναντίον της Ελλάδος;”
Η κοινή τους μοίρα θέλησε οι δύο ιεράρχες να εκδημήσουν τον ίδιο χρόνο, το 1949, με τέσσερις μήνες παρά μία μέρα διαφορά…