Ευρώπη και εθνικό κράτος

Ο ελληνικός κόσμος γνώριζε ως βασικό πολιτικό σύστημα την πόλη-κράτος και την επικράτεια της ηγεμονίας της. Στην περιφέρεια του ελληνικού κόσμου (στη Μακεδονία, την Ήπειρο, την Κύπρο, την Κυρήνη) είχαν διασωθεί οι λεγόμενες ομηρικές βασιλείες, που συνδύαζαν τη βασιλική εξουσία με στοιχεία αριστοκρατίας αλλά και με περιορισμένα δικαιώματα συνελεύσεως του λαού. Ο λαός συναινούσε ή εξέφραζε την επιφύλαξη του συνήθως σιωπηρά.

Ο ελληνικός κόσμος γνώρισε ως δικό του σύστημα τα αυτοκρατορικά πρότυπα της Ανατολής, μετά τον Αλέξανδρο, με τις ελληνιστικές αυτοκρατορικές βασιλείες. Η εμπειρία αυτή επηρέασε βαθιά και την αυτοκρατορική εξέλιξη της Ρώμης.

Παραλλήλως όμως προς την εξέλιξη αυτή εμφανίσθηκε, δυστυχώς πολύ αργά, στον ελληνικό κόσμο και μια άλλη μορφή ενότητας, πέρα από τα στενά όρια της πόλεως-κράτους και της ηγεμονίας της, η συμπολιτεία. Η ιδέα και η δομή της εκφράσθηκαν συγκεκριμένα με τα παραδείγματα της Αχαϊκής και της Αιτωλικής Συμπολιτείας.

Ο πυρήνας της ιδέας της συμπολιτείας είναι πολύ αρχαιότερος. Κατάγεται από την αμφικτιονία. Η κυριότερη και γνωστότερη αμφικτιονία είναι εκείνη που συνδέθηκε αργότερα με τους Δελφούς. Αρχικό κέντρο και κοιτίδα της ήταν η πόλη Ανθήλη, στις Θερμοπύλες. Εκεί, γύρω από το ναό της Αρτέμιδος, ανεπτύχθη η μεγάλη αυτή αμφικτιονία, που περιελάμβανε πολλά «έθνη» (ελληνικές φυλές) της ευρύτερης περιοχής.

Μετά τη μεγάλη ανάπτυξη των Δελφών, που είχε καταστεί με το μαντείο και τους μουσικούς πανελλήνιους πυθικούς αγώνες του, πανελλήνιο πνευματικό αλλά ταυτόχρονα θρησκευτικό και πολιτικό κέντρο, η έδρα της αμφικτιονίας μεταφέρθηκε στους Δελφούς.

Είχε, συγκεκριμένα, τη μορφή ενός συνεδρίου που συνερχόταν δύο φορές τον χρόνο, την άνοιξη και το φθινόπωρο, και συζητούσε, κατά πρώτον λόγο, θέματα ειρήνης. Η μεταφορά της έδρας της αμφικτιονίας στους Δελφούς προσέδωσε στους τελευταίους την ολοκληρωμένη διπλή τους διάσταση, πυθική και αμφικτιονική , με την οποία διαδραμάτισαν στον ελληνικό κόσμο και πέρα από αυτόν τον γνωστό ένδοξο ρόλο τους.

Η πυθική διάσταση απευθυνόταν στο άτομο, την προσωπική καθαρότητα, την πνευματική του ζωή, την ευτυχία και το πεπρωμένο του. Η αμφικτιονική απευθυνόταν στον πολίτη και στις πόλεις, στους πολιτικούς όρους της συλλογικής ζωής, της ειρήνης και της συνεργασίας.

Ευρώπη και συμπολιτεία

Θα έλεγε κανείς ποια σχέση μπορούν να έχουν αυτά με τη σημερινή πραγματικότητα και την Ευρώπη. Και όμως, η ιδέα της δημοκρατικής και ισότιμης υπερτοπικής ενότητας και συλλογικής ασφάλειας και ευημερίας είναι στην καρδιά των συγχρόνων προβληματισμών και αναζητήσεων, με εναλλακτικό ενδεχόμενο τη διολίσθηση σε ηγεμονικές αυτοκρατορικές δομές.

Η Ευρωπαϊκή Ένωση προέβαλε ακριβώς την ιδέα μιας υπερεθνικής ενώσεως με ελεύθερη συγκατάθεση και σε ισότιμη δημοκρατική βάση των ευρωπαϊκών εθνών και κρατών. Ήταν η Ευρώπη των πατρίδων, όπως χαρακτηριστικά την περιέγραψε ο στρατηγός Ντε Γκωλ.

Πώς εξελίσσεται όμως σήμερα το όραμα αυτό; Είναι κοινή διαπίστωση ότι έγιναν πολύ σημαντικά βήματα προς μια κοινή προοπτική και ενότητα. Υπάρχουν όμως, ταυτόχρονα, προβλήματα, διαφορές και διλήμματα που θέτουν ερωτήματα και δημιουργούν σκεπτικισμό.

Η μεγαλύτερη πρόκληση προέρχεται, χωρίς αμφιβολία, από αυτό που ονομάζεται συνοπτικά παγκοσμιοποίηση. Δεν είναι τυχαίο ότι ο νέος γάλλος Πρόεδρος, συνεχίζοντας τους προβληματισμούς που εξέφρασε ανοιχτά ως υποψήφιος, έκανε λόγο σε δηλώσεις του την περασμένη Τετάρτη για «Δούρειο ίππο της παγκοσμιοποίησης» και για την ανάγκη η Ευρώπη να μην παγιδευτεί μεταξύ «προστατευτισμού και αφέλειας»!

Πράγματι, η έννοια μιας περιφερειακής οικονομικής και πολιτικής ενώσεως, όπως η ΕΕ, προϋποθέτει κοινά εξωτερικά σύνορα, κοινή αγορά και κοινοτική προτίμηση στο εσωτερικό και κοινές πολιτικές, στο μέτρο που η ΕΕ εξελίσσεται σε μια πραγματικά πολιτική ένωση.

Η σημερινή κατάσταση απέχει, βεβαίως, πολύ από αυτές τις προϋποθέσεις, που φαίνονται αυτονόητες. Αντιθέτως, φαίνεται να υπερισχύει μέσα στα ίδια τα όργανα και τις πολιτικές της ΕΕ η ιδέα της παγκοσμιοποίησης, ως μιας αναπόδραστης, υποτίθεται, πραγματικότητας προς την οποία η ΕΕ πρέπει να προσαρμοσθεί.

Υπερίσχυση όμως μιας άκριτης παγκοσμιοποίησης στην ΕΕ δεν ακυρώνει ντε φάκτο την έννοιά της ως περιφερειακής οικονομικής και πολιτικής ενώσεως και δεν υποσκάπτει και μεταλλάσσει τον χαρακτήρα της ως συμπολιτείας εθνών και κρατών;

Αυτό το ερώτημα είναι καίριο για την προοπτική της Ευρώπης και το εθνικό και δημοκρατικό μέλλον των λαών της.

Ευρώπη και εθνικό κράτος

Δεν είναι από την άποψη αυτή τυχαίο επίσης ότι το εθνικό κράτος και η προοπτική του στην ΕΕ έγινε ένα από τα κύρια θέματα στις γαλλικές προεδρικές εκλογές, με ανταγωνισμό και πλειοδοσία των υποψηφίων σε δηλώσεις υπέρ του μέλλοντός του και του ρόλου που θα εξακολουθήσει να διαδραματίζει στην ΕΕ.

«Το εθνικό κράτος είναι η προοπτική και το πεπρωμένο μας», δήλωσε ο νέος γάλλος Πρόεδρος. Οι δηλώσεις αυτές έγιναν παραλλήλως προς άλλες επισημάνσεις και διαβεβαιώσεις σχετικά με την ανάγκη εμβαθύνσεως της ΕΕ, καθορισμού των ορίων της και υπογραμμίσεως των στοιχείων εκείνων που συντελούν στην εσωτερική συνοχή της, όπως η γεωγραφία, η ιστορία και ο πολιτισμός της.

Με λίγα λόγια, παρατηρούμε να αναπτύσσεται δυναμικά μια πολιτική επιστροφής στα θεμελιώδη πάνω στα οποία στηρίχθηκε η οικοδόμηση της Ευρώπης και να αμφισβητούνται έντονα τάσεις και συνθήματα που κυριάρχησαν στην επίσημη ευρωπαϊκή πολιτική κατά την αμέσως προηγουμένη περίοδο, υπό την επίδραση και επιρροή της παγκοσμιοποίησης.

Προεβλήθη, συγκεκριμένα, κατά την περίοδο αυτή η ιδέα ότι η ευρωπαϊκή ενοποίηση είναι περίπου συνώνυμη με τον παραμερισμό αν όχι την άρνηση των εθνικών ταυτοτήτων των ευρωπαϊκών λαών και τη συναίρεσή τους σε ένα κοινό ευρωπαϊκό υβρίδιο, εμπνεόμενο από το λεγόμενο «πολυπολιτισμικό» πρότυπο της παγκοσμιοποίησης.

Το πρότυπο αυτό παρουσιάσθηκε, με έντονη ιδεολογική φόρτιση, ως η μορφή της κοινωνίας που ανταποκρίνεται στα νέα δεδομένα που δημιουργεί ο διεθνιστικός και οικουμενικός χαρακτήρας της παγκοσμιοποίησης. Με τη διαφορά όμως ότι ο διεθνισμός και ο οικουμενισμός αυτός απορρέουν από την επιδιωκόμενη ακραία νεοφιλελεύθερη ενιαία παγκόσμια αγορά, που προβάλλεται ως υπέρτατη αξία, και όχι, βεβαίως, από μια συμπολιτεία ή κοινοπολιτεία λαών, μέσα στην οποία ασκείται ισότιμα η συλλογική κυριαρχία, ελευθερία και δημοκρατία και κατοχυρώνεται η εθνική και πολιτιστική ταυτότητα.

Τίθεται, με άλλα λόγια, επί τάπητος η αντινομία που υπάρχει εκ των πραγμάτων μεταξύ μιας περιφερειακής ενώσεως, που επιδιώκει την εσωτερική σύγκλιση και συνοχή της και την πολιτική ενοποίησή της μέσα σε καθορισμένα όρια, και της παγκοσμιοποίησης, που επιδιώκει εξ ορισμού τη χαλάρωση μέχρι καταργήσεως των συνόρων, αναγνωρίζοντας ως μόνο βασικό ρυθμιστικό παράγοντα την ανταγωνιστική διεθνή αγορά.

Εάν λάβει κανείς υπ’ όψιν την υπάρχουσα σήμερα πραγματικότητα, με τις μεγάλες μέχρι αβυσσαλέες διαφορές στο επίπεδο αναπτύξεως και ζωής, και την αναντιστοιχία μεταξύ παγκόσμιας αγοράς και πολιτικών δομών και δημοκρατικού ελέγχου, αντιλαμβάνεται ποια αμείλικτα ερωτήματα τίθενται σε σχέση με την εθνική κυριαρχία, τη δημοκρατία και την πολιτιστική ταυτότητα. Αντιλαμβάνεται επίσης ποια σημασία έχει η συζήτηση που επανήλθε δυναμικά στην Ευρώπη σε σχέση με τον χαρακτήρα και το πού πάει η ΕΕ και ποια πρέπει να είναι η σχέση της με την παγκοσμιοποίηση.

Η αποτυχία των ελληνικών συμπολιτειών απέναντι στην ανερχόμενη Ρώμη έκλεισε το κεφάλαιο των δημοκρατουμένων ελληνικών πόλεων-κρατών και οδήγησε στον θρίαμβο της αυτοκρατορίας και του αυτοκρατορικού πνεύματος.

Η ΕΕ πρέπει να οριοθετήσει τις σχέσεις της με την παγκοσμιοποίηση και να γίνει ανάχωμα σε αυτήν, για να διαφυλάξει τον χαρακτήρα της ως συμπολιτείας κρατών και εθνών, και να κατοχυρώσει σε προοπτική την πολιτική ενοποίησή της και τη γεωπολιτική της αυτονομία.

* Ο Περικλής Νεάρχου διετέλεσε σύμβουλος επί θεμάτων εξωτερικής πολιτικής του Ανδρέα Παπανδρέου