ΚΑΤΑΠΕΛΤΗΣ η Ακαδημία

Έσπευσε μάλιστα να παραδεχθεί στη Βουλή την ύπαρξη λαθών αλλά και να δηλώσει πάλι ότι δεν προτίθεται να αποσύρει το βιβλίο. Η υπουργός Παιδείας εκτίθεται επικίνδυνα με τη στάση της αυτή. Το εν λόγω βιβλίο δεν φαίνεται να σηκώνει οποιαδήποτε διόρθωση. Η γνωμοδότηση της Ακαδημίας, παρά το γεγονός ότι καταβάλλει προσπάθεια να είναι ήπια και συγκρατημένη, αποτελεί πραγματικό καταπέλτη για το βιβλίο, από την αρχή ως το τέλος.

Σε κάθε μάλιστα επίπεδο: επιστημονικό, παιδαγωγικό, δεοντολογικό. Το τελευταίο σε σχέση με τις επιταγές του Συντάγματος και του Γενικού Σχεδίου Εκπαιδευτικής Πολιτικής.
Το «ΠΑΡΟΝ» κατόρθωσε να εξασφαλίσει για τους αναγνώστες του το πλήρες κείμενο της γνωμοδοτήσεως. Το δημοσιεύει ολόκληρο για να σχηματίσει ο καθένας άποψη γι’ αυτό το σκανδαλώδες βιβλίο που έγινε προσπάθεια να παρουσιασθεί από τους συγγραφείς και τους συνηγόρους και απολογητές τους ως δήθεν καρπός νέων επιστημονικών και παιδαγωγικών μεθόδων! Το κείμενο της Ακαδημίας αναλύει ψυχρά και συστηματικά το βιβλίο, ενότητα προς ενότητα και εκφέρει κρίσεις και παρατηρήσεις που πραγματικά καταπλήσσουν. Θέτουν μάλιστα το ερώτημα ποιοι, πώς και γιατί ανέθεσαν τη συγγραφή του βιβλίου αυτού σε άτομα που δεν έχουν τις βασικές επιστημονικές και παιδαγωγικές γνώσεις και τη συγγραφική εμπειρία γι’ αυτό το έργο και διαπνέονται επιπλέον από ιδεολογίστικες σεκταριστικές απόψεις και ιδεολογήματα που φθάνουν στο σημείο να εξωραΐζουν την Τουρκοκρατία, να αποσιωπούν τις κορυφαίες στιγμές των εθνικών αγώνων και να βλέπουν στο πρόσωπο των ελλήνων βλάχων Ρουμάνους στη Μακεδονία; Παραθέτουμε ολόκληρο το κείμενο.

ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ
ΣΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ
ΕΚΤΗΣ ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ
(2η μορφή, 8 Μαρτίου 2007)

Α. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΕΣ
ΚΑΙ ΓΕΝΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ

Η Ακαδημία Αθηνών προβαίνει στη διατύπωση κριτικών παρατηρήσεων στο βιβλίο ιστορίας της έκτης δημοτικού βάσει αντικειμενικών κριτηρίων. Ως τοιαύτα λαμβάνει 1) τον βαθμό συμμόρφωσής του με το άρθρο 16, παρ. 2 του Συντάγματος και το Διαθεματικό Ενιαίο Πλαίσιο Προγραμμάτων Σπουδών Ιστορίας, 2) τον βαθμό συμμόρφωσής του με τους κανόνες της ιστοριογραφίας προσαρμοζομένους στις συνθήκες σχολικού βιβλίου της 6ης δημοτικού, σύμφωνα με τις αντιλήψεις αντιλήψεις της εποχής μας 3) τις διάφορες πραγματολογικές αδυναμίες του και 4) μερικές παιδαγωγικές αδυναμίες του.

Το Βιβλίο του Δασκάλου (ΔΣ) ελήφθη επίσης υπόψη.
1. Το Σύνταγμα ορίζει (άρθρο 16, παρ. 2) ότι το Κράτος έχει ως βασική αποστολή του την ανάπτυξη της εθνικής συνείδησης των Ελλήνων [Δ. Σ. και Τ. Π. Β.]. Προς τούτο προσφέρεται κατ’ εξοχήν το μάθημα της ιστορίας, άλλωστε οι περισσότερες από τις προδιαγραφές του ΔΕΠΠΣΙ, εκτός του ότι υπαγορεύονται από προφανείς λόγους ιστορικής γνώσεως, εμπνέονται επίσης από την ανωτέρω συνταγματική επιταγή. Για όλους αυτούς τους λόγους θεωρήσαμε καθήκον μας να ελέγξουμε εάν το υπό κρίση βιβλίο συμμορφώνεται με αυτήν και τις σύμφωνες με αυτήν εξειδικευμένες διατάξεις του ΔΕΠΠΣΙ, χωρίς βέβαια να παραποιεί την ιστορία (κατά παράβαση της γενικής επιστημονικής δεοντολογίας και της ειδικής ιστοριογραφικής) και να καλλιεργεί στους μαθητές αρνητικά συναισθήματα εναντίον λαών, με τους οποίους οι Έλληνες συγκρούσθηκαν κατά το παρελθόν (σ’ αντίθεση με το πνεύμα της εποχής μας, που ενστερνίζεται και η σημερινή ελληνική κοινωνία). Γενικώς διαπιστώσαμε ότι οι συγγραφείς του βιβλίου, στο ίδιο μεν δεν επέδειξαν την επιβαλλομένη μέριμνα (βλ. 0.0.0.,….), αλλά στο ΒΔ είναι προσεκτικότεροι. Κατά την κρίση μας, η ανάπτυξη της εθνικής συνειδήσεως πρέπει να γίνεται όχι μόνον διά των δασκάλων, σύμφωνα με τις οδηγίες του σχετικού βοηθήματος, αλλά και διά του βιβλίου που διαβάζουν οι μαθητές, δεδομένου ότι, πρώτον, η μάθηση εξυπηρετείται περισσότερο με την ανάγνωση παρά με την άκρη και, δεύτερον, ένα βιβλίο προσφέρεται σε επανειλημμένες αναγνώσεις. Εννοείται ότι πρέπει να υπάρχει μελετημένος συντονισμός μεταξύ του διδακτικού βιβλίου και του βιβλίου για τον δάσκαλο.
2. Ένα σχολικό βιβλίο ιστορίας πρέπει, πρώτα, να είναι ένα επιμελημένο κείμενο, δεύτερον, να μην αποκλίνει από τους ιστοριογραφικούς κανόνες, τρίτον να ελκύει τους μαθητές και, τέταρτον, να κερδίζει την εμπιστοσύνη των ίδιων, των μελών της οικογενείας τους, των δασκάλων, αλλά και των ενδεχομένων τυχαίων αναγνωστών. Το υπό κρίση βιβλίο είναι ελαττωματικό από όλες τις ανωτέρω απόψεις. Το κείμενο έχει διάφορες αδυναμίες, όπως ασάφειες (βλ. 0.0.0 -), απροσεξίες (βλ. 0.0.0….), αντιφάσεις (βλ. 0.0.0.-), Ιστοριογραφικές αδυναμίες. Οι αδυναμίες των ανωτέρω κατηγοριών δεν διεγείρουν το ενδιαφέρον του αναγνώστη, αντιθέτως κλονίζουν την εμπιστοσύνη του.
3. Μερικές από τις πραγματολογικές παρατηρήσεις μας είναι εκτενείς. Τούτο όχι επειδή κρίνουμε ότι όλα όσα επισημαίνουμε πρέπει να ενταχθούν στο κείμενο ενός σχολικού βιβλίου της 6ης δημοτικού, αλλά για να γίνουμε σαφείς.
4. Σύντομη κριτική του ΒΔ

Β. ΕΙΔΙΚΕΣ
ΠΡΑΓΜΑΤΟΛΟΓΙΚΕΣ
ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ
ΚΑΤ’ ΕΝΟΤΗΤΕΣ

1η Ενότητα: Η Ευρώπη στα
νεότερα χρόνια

1.1.0. ΠΑΡΑΛΕΙΨΕΙΣ

1.1.1 Ο όρος «Αναγέννηση» μένει ένα όνομα χωρίς περιεχόμενο, αφού α) δεν αναφέρεται το γεγονός ότι εκφράζει την ιδέα μιας αναγέννησης αρχαίων (ελληνικών και ρωμαϊκών) ιδεών, αξιών και προτύπων, θ) δεν παρέχονται μερικά στοιχειώδη παραδείγματα και γ) δεν σημειώνονται οι πηγές από τις οποίες αυτό το γεγονός έλαβε τις εμπνεύσεις του: τα αρχαία ελληνικά κείμενα που έφεραν στην Δύση Έλληνες λόγιοι από το Βυζάντιο, οι οποίοι και δίδαξαν την αρχαία ελληνική γλώσσα σε λογίους των τόπων όπου εγκαταστάθηκαν.

1.1.2. Στην πραγματεία περί του «Διαφωτισμού» δεν δηλώνεται ότι οι πηγές από τις οποίες αυτός εμπνεύσθηκε τις ιδέες του ορθού λόγου και της ελευθερίας είναι αρχαίες ελληνικές.

1.1.3 Σελ. 1: Στον χάρτη της σελ. 1 δεν μνημονεύεται η Βενετία, σημαντική δύναμη που εξουσίαζε πολλά ελληνικά εδάφη [Π. Β.].

1.1.4. Τυπογραφία: Η εκτύπωση βιβλίων με τη χρήση κινητών μεταλλικών στοιχείων (σελ. 2). Για την ακρίβεια, δεν θα έπρεπε να προστεθεί ότι τα στοιχεία ήταν αρχικώς ξύλινα; [Π. Β.]

1.2.0. ΑΠΡΟΣΕΞΙΕΣ, ΛΑΘΗ

1.2.1. Η διατύπωση, στη σελ. 1 «Η εποχή αυτή είναι τόσο σημαντική, που οι ιστορικοί την ονομάζουν Νεότερη εποχή είναι ακατανόητη [Π. Β.]. Δεν θα ήταν, εάν οι συγγραφείς έδιναν τη σωστή σημασία της: Αμέσως μετά την Αναγέννηση ένας λόγιος, ο Cellarius (με χαρακτηριστικά εκλατινισμένο το γερμανικό όνομά του), χώρισε την ιστορία σε τρεις εποχές: Αρχαιότητα, Μέσοι αιώνες, Νέα εποχή.

1.2.2. Σελ. 2: Βησσαρίωνας. Σελ. 3: Βησσαρίων. [Π. Β. Π.]

1.2.3. Σελ. 5: τελευταίοι στίχοι: το πολύτιμο αυτό υλικό. Ποιο υλικό; [Π. Β.]. Πρέπει να γίνει σαφές αν πρόκειται για τα στοιχεία που αφορούν στους ιθαγενείς πολιτισμούς ή για το χρυσάφι.

1.2.4. Σελ. 11: Κάθε κυριαρχία πηγάζει από το έθνος. Διάβαζε κάθε εξουσία πηγάζει από το έθνος. [Π. Β.]

1.2.5. Στή σελ. 13 γράφεται ότι η Κα ντε Γκουζ έζησε από το 1478 μέχρι το 1793 [Π.Β]. Γράφε: 1748-1793.

2η Ενότητα:
Οι Έλληνες κάτω από
ξένη κυριαρχία.

2.1.0. ΠΡΟΔΙΑΓΡΑΦΕΣ ΤΟΥ ΔΕΠΠΣΙ ΠΟΥ ΔΕΝ ΕΦΑΡΜΟΖΟΝΤΑΙ ΑΠΟ ΤΟ
ΚΕΙΜΕΝΟ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ
ΤΟΥ ΜΑΘΗΤΗ
(διατηρούνται οι επίσημες διατυπώσεις):

2.1.1. Δεν οδηγεί στην κατανόηση εκ μέρους των μαθητών των εννοιών «σκλαβιά», «τουρκοκρατία», «παιδομάζωμα», «εξισλαμισμός», «θρύλος», «παραδόσεις».

2.1.2 Δεν διακρίνει τους λόγους που οδήγησαν τον Σουλτάνο να δώσει προνόμια στην Εκκλησία και άλλους ελληνικούς οργανισμούς, καθώς και τις συνέπειές τους.

2.1.3. Δεν γνωρίζει στους μαθητές τις υποχρεώσεις και τους περιορισμούς που επιβλήθηκαν στους υποδούλους και τις ταπεινώσεις που αυτοί υφίσταντο.

2.1.4. Δεν κάνει τους μαθητές να κατανοήσουν τις διαφοροποιήσεις που υπήρχαν ή που διαμορφώθηκαν σε κάποιες κοινότητες.

2.1.5. Δεν κάνει τους μαθητές να εκτιμήσουν τον ρόλο των θρύλων, των παραδόσεων και των συμβολισμών στη διατήρηση της ιδιαιτερότητας των Ελλήνων (πβ. 2.4.1).

2.1.6. Δεν προκαλεί τον θαυμασμό των μαθητών για τον ηρωισμό των Σουλιωτισσών.

2.1.7. Δεν γνωρίζει στους μαθητές τα σημαντικότερα από τα κινήματα που έκαναν οι Έλληνες για να ανακτήσουν την ελευθερία τους (πλην αναφοράς στα Ορλωφικά) και τις αιτίες της αποτυχίας τους. [Πρβλ. ΒΔ. 43-45]

2.1.8. Δεν έχει τις προβλεπόμενες θεματικές ενότητες «Οι Έλληνες εκφράζουν τους καημούς και τις ελπίδες τους» (πβ. 2.1.7, 2. 4.1), «Σούλι, Μάνη, Σφακιά» (πβ. 2.4.1), «Εξεγέρσεις των Ελλήνων» (πβ. 2.4.1).

2.1.9. Η πραγματεία της θεματικής ενότητας «Οι ελληνικές κοινότητες και η οργάνωση τους» είναι ελλιπής και όχι ουσιαστική (πρβλ. πιο πάνω)

Σημείωση: Μερικές από τις ανωτέρω παραλείψεις διορθώνονται στο ΒΔ. Ερωτάται όμως εάν αυτό είναι σύμφωνο με το πνεύμα του ΔΕΠΠΣΙ, καθώς και εάν είναι παιδαγωγικώς αποτελεσματικό.

2.2.0. ΑΛΛΕΣ ΠΑΡΑΛΕΙΨΕΙΣ

Δεν θίγεται ένα από τα σημαντικότερα θέματα αυτής της ιστορικής περιόδου: η βαθμιαία αναβίωση της ελληνικής αυτογνωσίας έπειτα από ένα διάλειμμα δεκαπέντε αιώνων. Υπενθυμίζουμε τα βασικά δεδομένα, όχι γιατί πρέπει να μνημονευθούν σε ένα βιβλίο του δημοτικού σχολείου, αλλά επειδή οι συγγραφείς φαίνεται να τα αγνοούν. Το 1453 οι ελληνόφωνοι αυτοπροσδιορίζονται γενικά ως Ρωμαίοι (αρχίζοντας από τους πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες, όταν έλαβαν την ιδιότητα του Ρωμαίου πολίτη). Οι Οθωμανοί, που δεν είχαν μια έννοια ανάλογη με το «έθνος», τους κατατάσσουν θεσμικά σ’ ένα από τα «μιλιέτ» (θρησκευτική ομάδα): εκείνο των Ρουμ (=Ρωμαίων), η οποία όμως περιλαμβάνει όλους τους Ορθοδόξους της αυτοκρατορίας, ποιμενομένους από τα 4 Πατριαρχεία. Έτσι οι ελληνόφωνοι πληθυσμοί των δύο μεγάλων χερσονήσων, της Βαλκανικής και της Μικρασιατικής, είναι για μεν την κρατική διοίκηση «Ρουμ», όπως και οι υπόλοιποι Ορθόδοξοι υπήκοοι του Σουλτάνου, για δε τους ίδιους «Ρωμιοί». Η αναβίωση της ελληνικής αυτογνωσίας συντελείται με βραδύτατο βαθμό. Υπενθυμίζοντας απλώς ότι αυτό το φαινόμενο άρχισε σε ατομικό επίπεδο ήδη προ της αλώσεως, επισημαίνουμε ότι διαδόθηκε, αλλά πάντοτε στο ίδιο επίπεδο, πρώτα μεταξύ των Ελλήνων λογίων, που μετανάστευσαν στη Δύση, έπειτα μεταξύ των Ελλήνων μεταναστών, αργότερα στους Έλληνες της οθωμανικής αυτοκρατορίας που σπούδαζαν σε ευρωπαϊκά πανεπιστήμια. Μεταξύ όλων αυτών διαδίδεται ως εθνικό όνομα των Ελλήνων, νωρίτερα και ευρύτερα ο όρος «Γκραικοί», αργότερα ο όρος «Έλληνες». Σε συνάφεια με αυτή την εξέλιξη αναπτύσσεται ενδιαφέρον για την ελληνική αρχαιότητα, φαινόμενο απεικονιζόμενο και διαδιδόμενο διά μέσου βιβλίων, όπως του Γ. Κονταρή, Ιστορίαι παλαιαί και νέαι και πάνυ ωφέλιμοι της περίφημου πόλεως Αθήνης, 1676, και άλλα. Επίσης μεταφράζονται ξένα βιβλία με αρχαία ελληνικά θέματα. Όλα αυτά μνημονεύονται στη βιβλιογραφία, και μάλιστα με σχόλια από τις ειδικές μελέτες. Κατά τις τελευταίες δεκαετίες πριν από τη Μεγάλη Επανάσταση η ελληνική αυτογνωσία έχει διαδοθεί πέραν των μορφωμένων. Υδραίοι και Σπετσιώτες δίνουν στα πλοία τους ονόματα αρχαίων Ελλήνων. Σε κείμενα της Επαναστάσεως υπάρχουν αναφορές στην ελληνική αρχαιότητα, αλλά και στο Βυζάντιο.

2.2.2. Άλλο σπουδαίο ιστορικό θέμα της εποχής, ανεξαρτήτως της εθνικής σημασίας του, είναι η επιβίωση των Ελλήνων, εν μέσω δυσμενών συνθηκών. Και αυτό αγνοείται από το υπό κρίση βιβλίο. Αλλά τα σχετικά στοιχεία υπάρχουν στη βιβλιογραφία. Σε σχέση με τις δυσμενείς συνθήκες υπενθυμίζουμε συνοπτικά ότι ναι μεν η νομοθεσία του κυριάρχου ανεχόταν την ύπαρξη Χριστιανών (και Εβραίων), από την άλλη όμως μεριά τούς απωθούσε μακρυά από τις παραγωγικότερες γαίες, περιόριζε τα δικαιώματά τους και δεν τους προστάτευε από αυθαιρεσίες τοπικών αρχόντων και απλών μελών της κυρίαρχης κοινότητας. Συχνά εκδηλώνονταν μαζικές επιθέσεις και αναγκαστικοί εξισλαμισμοί, που περιόριζαν αριθμητικώς τους ελληνικούς πληθυσμούς. Έτσι π.χ. περί το 1685 ο ελληνικός πληθυσμός της Πελοποννήσου είχε συρρικνωθεί πολύ κάτω των 100.000 (απογραφή πληθυσμού κατά τη σύντομη βενετοκρατία). Σε σχέση με τους παράγοντες που επέτρεψαν στους υπόδουλους Έλληνες, αρχικώς μεν να επιβιώσουν στη δε συνέχεια να ανακτήσουν δυνάμεις και να απελευθερωθούν, τα διαθέσιμα στοιχεία δημιουργούν την εξής γενική εικόνα (για να μην εκταθούμε σε λεπτομέρειες). Ο υπόδουλος Ελληνισμός κατορθώνει να αναπτύξει άμυνα και επιθετικότητα. Από αυτή τη σκοπιά η ιστορία των Ελλήνων επί τουρκοκρατίας είναι μια περίπτωση ενός γενικοτέρου ιστορικού φαινομένου: Το ιστορικό γίγνεσθαι συντελείται διά της συνεχούς αντιπαραθέσεως «προκλήσεων» και «απαντήσεων» και επιβιώνει όποιος οργανισμός «απαντά» επιτυχώς. Στην περίπτωση που μας ενδιαφέρει ο Ελληνισμός «απαντά» επιτυχώς στις «προκλήσεις» που δέχεται από τον επικυρίαρχο σε ποικίλα κλιμάκια (από την κάθε τοπική κοινωνία έως το «γένος», δηλ. το έθνος), σε ποικίλα πεδία (από το οικονομικό έως το ιδεολογικό), καθώς και στην παραγωγή ηγεσίας. Ο Ελληνισμός εκμεταλλεύεται τα κενά και τις αδυναμίες που εμφανίζει η Οθωμανική διοίκηση, για να ανασυγκροτηθεί και κερδίζει διαρκώς έδαφος. Ο συσχετισμός δυνάμεων μεταβάλλεται διαρκώς προς όφελος των Ελλήνων. Η Μεγάλη Επανάσταση ξεσπάει και επιτυγχάνει σε μια ιστορική στιγμή που συνδυάζει εξασθένηση του επικυριάρχου και ενίσχυση του Ελληνισμού, ιδίως σε αποφασιστικότητα, ιδεολογική ωριμότητα, πλήθος και ικανότητες πολεμικών δυνάμεων κατά ξηρά και θάλασσα, εμπειρία πολιτικών και στρατιωτικών ηγετών. Η έμπειρη πολιτική ηγεσία της Μεγάλης Επανάστασης είχε προκύψει μέσα από τους θεσμούς αυτοδιοίκησης (κοινότητες και ανώτερα κλιμάκια) και τη διακυβέρνηση της Βλαχιάς και της Μολδαβίας (Φαναριώτες). Χαρακτηριστική είναι η ακόλουθη διαπίστωση: έως και την επανάσταση του 1770 τα κινήματα δεν δημιουργούσαν πολιτικές κυβερνήσεις (στην επανάσταση του 1770 υπήρξε μία εξαίρεση, που όμως οφειλόταν σε Επτανησίους που αποβιβάσθηκαν στην Ηλεία). Στην επανάσταση του 1821 όμως θα σχηματισθούν αμέσως πολλές τοπικές κυβερνήσεις και θα δημοσιευθούν αντίστοιχα κανονιστικά κείμενα, και λίγο αργότερα θα συνέλθει η πρώτη εθνοσυνέλευση που θα ψηφίσει ένα σύνταγμα δημοκρατικού χαρακτήρα. Ιδού λοιπόν ένα ιστορικό θέμα που πρέπει να θίγεται στα διδακτικά βιβλία μας σε συνδυασμό με τις ελληνικές κοινότητες της προεπαναστατικής εποχής.

2.2.3 Δεν παρουσιάζονται οι πτυχές της τουρκοκρατίας που ήσαν δυσμενείς για τους Έλληνες και συνετέλεσαν σε διαδοχικούς εξισλαμισμούς-αφελληνισμούς και δραματική μείωση του ελληνικού πληθυσμού.

2.2.4. Στα πλαίσια του ιστορικού θέματος περί της ελληνικής απαντήσεως στον ξένο επικυρίαρχο τοποθετούνται μερικά ειδικότερα, αλλά το ίδιο σπουδαία από γενική ιστορική άποψη. Αυτά είναι η στενή διασύνδεση των Ελλήνων με συγκεκριμένη Πίστη και Εκκλησία και η παιδεία τους. Οι Έλληνες ταυτίζονταν τότε ως μέλη της ορθόδοξης Εκκλησίας τόσο υποκειμενικά (αυτοπροσδιορισμός) όσο και από το περιβάλλον, επίσημο και ιδιωτικό. Οι Οθωμανοί δεν διέκριναν έθνη, αλλά «μιλιέτ», θρησκευτικές κοινότητες. Έτσι κατέτασσαν τους Έλληνες στο «μιλιέτ των Ρουμ», επικεφαλής του οποίου αναγνώριζαν τον Οικουμενικό Πατριάρχη (η σχετική αναφορά του βιβλίου, σελ. 18, περιορίζεται στην εξωτερική περιγραφή). Συνέπεια αυτών των αντιλήψεων ήταν το ότι εξισλαμισμός Ελλήνων σήμαινε και απώλεια της εθνικής ταυτότητάς τους -εκτουρκισμό. Οι εκτουρκισμένοι Έλληνες διατηρούσαν για μερικές γενεές την ελληνική γλώσσα, αλλά θεωρούσαν τους εαυτούς τους Τούρκους. Ενώ, αντίθετα, οι γλωσσικά εκτουρκιζόμενοι Έλληνες παρέμεναν μέλη της Ορθόδοξης Εκκλησίας και Ρωμιοί (= Έλληνες). Ορισμένοι κληρικοί πρόσφεραν επίσης παιδευτικό έργο, άλλοι ηγούνταν επαναστατικών κινημάτων. Και οι μεν και οι δε αναφέρονται από πηγές και έχουν απασχολήσει την έρευνα. Εν τούτοις το υπό κρίση βιβλίο αγνοεί το πρώτο από αυτά τα θέματα και αναφέρεται ανεπαρκώς στο δεύτερο.

2.2.5. Σχετικά με αυτό υπενθυμίζουμε ότι η παιδεία καλύπτει σχολεία και βιβλία. Αλλά το υπό κρίση βιβλίο δεν κάνει καμία μνεία ελληνικών τυπογραφείων (Βενετία από το 1493 και έπειτα, με μικρές διακοπές, άλλες πόλεις, όπως Κωνσταντινούπολη, Ιάσιο, Βουκουρέστι, Βιέννη, Μοσχόπολη, Σμύρνη, κατά διαστήματα), πλήθους εκδοθέντων βιβλίων (μεταξύ του 1496 και του 1821 δημοσιεύθηκαν σχεδόν 9.000 ελληνικά βιβλία, κυκλοφορίας έργων σε χειρόγραφα (επί πλέον των εντύπων κυκλοφορούσαν ανά τον ελληνικό κόσμο και πολλά χειρόγραφα κείμενα). Ως προς τα σχολεία, επισημαίνουμε μερικές ελλείψεις ενδεικτικά: Δεν μνημονεύονται τα κυριότερα από τα ελληνικά σχολεία εντός της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και εκτός αυτής, όπου ακμαίες ελληνικές κοινότητες (Ουγγαρία, Ρουμανία). Δεν αναφέρεται το γεγονός ότι πολλά από τα ελληνικά σχολεία ιδρύθηκαν και συντηρήθηκαν από ευεργέτες.

2.2.6. Άλλο σημαντικό θέμα της εποχής, οι ελληνικές παροικίες του εξωτερικού, προσεγγίζεται ανεπαρκώς από το υπό κρίση βιβλίο. Αυτό αγνοεί, μεταξύ άλλων, ότι στο σημερινό έδαφος της Ουγγαρίας δημιουργήθηκαν πολλές δεκάδες ακμαίων ελληνικών κοινοτήτων. Συνεπώς θα έπρεπε να σημειώνονταν στον χάρτη της σελ. 29 μερικά ακτινωτά βέλη γύρω από τη Βουδαπέστη.

2.2.7. Η αναφορά στο σχέδιο του Ρήγα (σελ. 34) είναι ελλιπής: παραλείπεται η μνεία των Τούρκων [Κ. Σ. 5]. Αυτή η παράλειψη, εκτός του ότι δημιουργεί μια ανακρίβεια, αφαιρεί από τον Ρήγα μια σημαντική διάσταση της πολιτικής σκέψης του

2.3.0. ΑΝΤΙΦΑΣΕΙΣ

2.3.1. Η διατύπωση «Ξένη κυριαρχία θεωρείτο, η περίοδος της ελληνικής ιστορίας που αρχίζει με την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως από τους Οθωμανούς το 1453 και καταλήγει στην ελληνική επανάσταση του 1821» (σελ. 15) αναιρείται αμέσως με την αρχή του κειμένου της επομένης σελίδας: «Οι Λατίνοι μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης (1204) κυριεύουν βυζαντινά εδάφη…». Καλύτερα: Ξένες κυριαρχίες.

2.3.2. Οι πληροφορίες για τα χρονικά όρια της ξένης κυριαρχίας της σελ. 16 συγκρούονται με εκείνες της σελ. 15.

2.4.0. ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΠΑΡΑΛΕΙΨΕΩΝ, ΑΠΡΟΣΕΞΙΩΝ ΚΑΙ ΑΛΛΩΝ ΑΔΥΝΑΜΙΩΝ.

2.4.1. Ο συνδυασμός των ανωτέρω δύο διατυπώσεων (2.3.1 και 2.3.2) σημαίνει ανακριβώς ότι τα βυζαντινά εδάφη που κατακτήθηκαν από τους Λατίνους το 1204 δεν ήσαν ελληνικά.

2.4.2. Η διατύπωση που λέει ότι η περίοδος της ξένης κυριαρχίας στα πλαίσια της ελληνικής ιστορίας λήγει το 1821 σημαίνει για τον αναγνώστη ανακριβώς ότι μετά το 1821 δεν υπάρχουν πια Έλληνες κυριαρχούμενοι από ξένα κράτη και κατά συνέπεια ότι Έλληνες ήσαν μόνο όσοι περιλαμβάνονταν μέσα στα όρια των επαναστατημένων περιοχών του έτους 1821.

2.4.3. Η επιλογή του έτους 1453 ως αρχής της ιστορικής περιόδου και ο τίτλος Οι Έλληνες κάτω από ξένη κυριαρχία ορίζονται από το αρμόδιο Πρόγραμμα Σπουδών. Ο δε συνδυασμός τους δεν δημιουργεί κανένα πρόβλημα. Τα γραφόμενα όμως στο βιβλίο προς εξήγηση της φράσεως «αρχή ξένης κυριαρχίας» συγκρούονται με την ιστορική πραγματικότητα (η περίοδος ξένης κυριαρχίας αρχίζει το 1204 και -με την εξαίρεση των μειονοτήτων που νομικά ανήκουν σε άλλη κατηγορία- λήγει το 1948, οπότε περιήλθαν στην Ελλάδα τα Δωδεκάνησα), [βλ όμως ΒΔ 32]. Αλλά και μόνον για την αρχή της τουρκικής κυριαρχία επί ελληνικών πληθυσμών, έχουμε πλήθος χρονολογιών μεταξύ της καταλήψεως της Μ. Ασίας από τους Σελτζούκους Τούρκους, το 1081, μέχρι της καταλήψεως της Τήνου από την Οθωμανική αυτοκρατορία, το 1715. Ένα σχολικό βιβλίο της 6ης δημοτικού δεν αντέχει βέβαια στον όγκο όλων των σχετικών πληροφοριών. Όταν όμως παρουσιάζει μερικές από αυτές, δίνει λανθασμένα μηνύματα. Επιπλέον τούτου οι πληροφορίες του βιβλίου σε διάφορες σελίδες είναι ασταθείς και οδηγούν σε σύγχυση, απώλεια πολύτιμου χρόνου και εξασθένηση της εμπιστοσύνης μαθητών και διδασκόντων στο διδακτικό βιβλίο. Όλη αυτή η εμπλοκή και οι συνέπειές της θα αποφεύγονταν εάν το βιβλίο έλεγε απλώς: «Μετά τό 1453 συνεχίζονται οι ξένες κυριαρχίες, που άρχισαν παλαιότερα και ολοκληρώνονται σε λίγο με την κατάκτηση από τους Τούρκους των τελευταίων ελευθέρων ελληνικών περιοχών, της Πελοποννήσου, το 1461, και του Πόντου, το ίδιο έτος».

2.5.0. ΑΔΕΞΙΟΤΗΤΕΣ

2.5.1. Είδαμε πιο πάνω ότι οι συγγραφείς δεν συμμορφώθηκαν με τις διατάξεις του οικείου «Προγράμματος» που ζητούν τη σύνταξη ειδικών θεματικών ενοτήτων. «Οι Έλληνες εκφράζουν τους καημούς και τις ελπίδες τους», «Σούλι, Μάνη, Σφακιά», «Εξεγέρσεις των Ελλήνων» (2.1.8), καθώς και να εκτιμήσουν τον ρόλο θρύλων, παραδόσεων και συμβολισμών στη διατήρηση της ιδιαιτερότητας των Ελλήνων (2.1.5). Προσπάθησαν όμως εκ των ενόντων να δημιουργήσουν την εντύπωση ότι συμμορφώθηκαν προς τις ανωτέρω διατάξεις του προγράμματος παραθέτοντας μερικές βιαστικές μνείες των τίτλων, και μόνον αυτών, των θεματικών ενοτήτων που παρέλειψαν, στις σελ. 32 και 34. Αλλά τα εκεί γραφόμενα είναι ελλιπή, παραμορφωτικά και ανούσια και οι μεταξύ τους συσχετισμοί ασαφείς, συχνά μάλιστα ακατανόητοι. Επιπλέον έχουν λάθη (π.χ. οι όροι ελεύθερη και αυτονομία λαμβάνονται ως ταυτόσημοι).

2.6.0. ΑΠΡΟΣΕΞΙΕΣ, ΛΑΘΗ

2.6.1. Σελ. 15: Κατοχή ελληνικών περιοχών από τους Λατίνους, τους Βενετούς και τους Φράγκους. Οι Φράγκοι και οι Βενετοί ήταν μέρη των Λατίνων [Π. Β.]

2.6.2.. Σελ. 23: «έως τριάκοντα επαρχίας περιήλθαν…»: διάβαζε περιήλθον. [Π. Β.]

2.6.3. Σελ. 25, εικ. 2.25: Αντί Ντοντβειλ διάβαζε Ντόντουελ. [Π. Β.]

2.6.4.. Σελ. 26, εικ. 2.27: Αντί στις αρχές διάβαζε των αρχών, [Π. Β.]

2.6.5. Στον χάρτη της σελ. 29 η Λιψία έχει τοποθετηθεί λανθασμένα στον άξονα από Μόναχο προς Άμστερνταμ. Στην πραγματικότητα βρίσκεται στη Σαξωνία (νότος της Α. Γερμανίας).

2.6.6. Στη σελ. 36 γράφεται ότι για την Πελοπόννησο «η ξένη κυριαρχία ξεκινάει το 1453». Στην πραγματικότητα έχουμε: Λατινική κυριαρχία 1204 κ.εξ. (τέλος διαφορετικό για επιμέρους περιοχές που απελευθερώνονται), Οθωμανική κυριαρχία 1461-1685/1687 (πλην ορισμένων περιοχών που μένουν βενετικές. Βενετική κυριαρχία 1685/1687-1715, Οθωμανική κυριαρχία 1715-1821.

3η Ενότητα:

Η Μεγάλη Επανάσταση

3.1.0. ΠΡΟΔΙΑΓΡΑΦΕΣ ΤΟΥ ΔΕΠΠΣΙ ΠΟΥ ΔΕΝ ΕΦΑΡΜΟΖΟΝΤΑΙ ΑΠΟ ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΤΟΥ ΜΑΘΗΤΗ (βλ. όμως ΒΔ σελ. 46) Οι αποκλίσεις του βιβλίου του μαθητή από τους στόχους και τις θεματικές ενότητες που ορίζει το ισχύον Ενιαίο Πλαίσιο Προγραμμάτων είναι και εδώ γενικευμένες και κραυγαλέες. Οι περισσότεροι στόχοι δεν επιτυγχάνονται, με ολέθριες συνέπειες σε όλα τα πεδία: της γνώσης σημαντικών ιστορικών γεγονότων της ελληνικής επαναστάσεως, της κατανόησης της ιστορίας, της πατριωτικής και ηθικής διαπαιδαγώγησης. Αποκλίσεις παρατηρούνται επίσης ως προς τις οριζόμενες θεματικές ενότητες.

3.2.0. ΑΛΛΕΣ ΠΑΡΑΛΕΙΨΕΙΣ
Και σ’ αυτή την ενότητα παρατηρούνται πολλές ελλείψεις. Μεταξύ άλλων

3.2.1. Δεν μνημονεύονται η ουσία, η ιδεολογία και οι σκοποί της Μεγάλης επανάστασης, σύμφωνα με τους ίδιους τους επαναστάτες [πρβλ. Δ.Β.], και δεν παρατίθενται σχετικά αποσπάσματα από τις πρώτες επαναστατικές διακηρύξεις, από κείμενα συνταγμάτων και από απομνημονεύματα αγωνιστών καθώς και αναφορές στην αρχαία Ελλάδα και το Βυζάντιο, από τις ίδιες πηγές [πρβλ. Β.Δ. 53].

3.2.2. Δεν μνημονεύονται σοβαρές επιχειρήσεις όπως π.χ., η εισβολή και καταστροφή του Δράμαλη. [πρβλ. όμως ΒΔ 50]

3.2.3. Δεν αναφέρεται το γεγονός ότι ο αιγυπτιακός στρατός ήταν τακτικός, οργανωμένος και γυμνασμένος κατά τα ευρωπαϊκά πρότυπα από μισθοφόρους, τέως αξιωματικούς του Ναπολέοντος, και ότι, κατά συνέπεια, οι ελληνικές δυνάμεις βρέθηκαν μπροστά σε ένα τύπο στρατού και ένα τύπο τακτικής που αγνοούσαν. Όθεν η κάμψη τους.

3.2.4. Δεν αναφέρεται η ηρωική αντίσταση της Σάμου στην τουρκική επίθεση και η επακολουθήσασα συντριπτική νίκη του ελληνικού στόλου κατά του τουρκικού, τον Αύγουστο του 1824. Πρόκειται για γεγονός αξιομνημόνευτο όχι μόνον καθαυτό, αλλά και γιατί σημειώθηκε μετά την άφιξη του αιγυπτιακού στόλου στο Αιγαίο και τις καταστροφές Κάσου και Ψαρών.

3.2.5. Παρασιωπάται επίσης η ηρωική αντίσταση των Πελοποννησίων υπό τον Κολοκοτρώνη κατά των Αιγυπτίων.

3.2.6. Η λέξη «κυβερνήτη» δε γράφεται με μαύρα γράμματα ούτε ερμηνεύεται στο γλωσσάριο (σελ. 60), όπως γίνεται κανονικά σ’ αυτό το βιβλίο για λέξεις άγνωστες ή με ειδική σημασία

3.2.7. Σελ. 40: Δεν αναφέρεται ότι ο Καποδίστριας ήταν Κερκυραίος ευγενής. [Π. Β.]

3.2.8. Στη σελ. 42, δεν λέγεται ότι πολέμησαν και μέλη του κλήρου [Κ.Σ. 6], μερικά των οποίων έγιναν θρυλικά (π.χ. Αθανάσιος Διάκος, Παπαφλέσσας).

3.2.9. Σελ. 46: {—-} «οπότε και σκοτώνεται ο ίδιος ο Καραϊσκάκης». [Κ. Σ. 7]

3.2.10. Σελ. 46: Δεν αναφέρεται ότι ο Ιμπραήμ ήταν γιος του Μωχάμετ Αλυ. [Π. Β]

3.1.11. Σελ. 54: Αφιερώνονται στο θέμα 22 γραμμές, χωρίς να υπάρχει αναφορά στα κίνητρα του φιλελληνισμού: στο ρεύμα, συγκεκριμένα, του φιλελευθερισμού που εκφράζει ρωμαλέα η ελληνική επανάσταση, στη διάκριση μεταξύ Χριστιανών και «βαρβάρων» και στις παρορμήσεις του Κλασικισμού και του Ρομαντισμού. [Κ. Σ..8.]

3.3.0. ΣΥΝΘΕΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΔΙΑΡΘΡΩΤΙΚΕΣ ΑΔΥΝΑΜΙΕΣ.
Η όλη σύνθεση δεν έχει σαφείς άξονες (κεντρικό και δευτερεύοντες) ούτε σταθερή διόρθωση, π.χ.

3.3.1. Για να διακριθούν περίοδοι πολεμικών επχειρήσεων, χρησιμοποιούνται όχι ένας γνώμων, αλλά δύο: πρωτευόντως, ένας χρονολογικός, βάσει του οποίου διακρίνονται περίοδοι 1821-1824 και 1825-1827, και, δευτερευόντως, ένας ουσιαστικός, που είναι η παρέμβαση του αιγυπτιακού πολεμικού μηχανισμού. Η αρχή αυτής της παρεμβάσεως χρονολογείται λανθασμένα το 1825, όταν έγινε η απόβαση του Ιμπραήμ στην Πελοπόννησο, αντί των μέσων του 1824, όταν ο αιγυπτιακός στόλος εμφανίστηκε στο Αιγαίο, καταστρέφοντας την Κάσο. Μια ορθή και παραγωγική διάρθρωση θα επέλεγε ένα μόνο γνώμονα, και αυτόν ουσιαστικό, άρα όχι μιά αλλαγή έτους, αλλά την αιγυπτιακή παρέμβαση που επιφέρει μεταβολή στον συσχετισμό δυνάμεων,

3.4.0. ΑΠΡΟΣΕΚΤΕΣ ΔΙΑΤΥΠΩΣΕΙΣ
Π.χ.
3.4.1. Στη σελ. 44, η διατύπωση που αρχίζει «Τον Μάρτιο του 1821….» και τελειώνει «της Κάσου και των Ψαρών» σημαίνει, συνειδητά ή ασυνείδητα, ότι η τουρκική αντίδραση στην έναρξη της ελληνικής επανάστασης κατέστρεψε μέσα στο έτος 1821 τη Χίο, την Κάσο και τα Ψαρά. Αλλά η Χίος καταστράφηκε το 1822, τα δύο άλλα νησιά καταστάφηκαν το 1824.

3.5.0. ΛΑΘΗ, ΑΝΑΚΡΙΒΕΙΕΣ,
ΑΝΤΙΦΑΣΕΙΣ.
Π.χ.

3.5.1. «Στις αρχές του 1825 η οθωμανική Πύλη αποφασίζει να αντιμετωπίσει… με τη βοήθεια των αιγυπτιακών στρατευμάτων» (σελ. 46). Στην πραγματικότητα αυτή η απόφαση ανάγεται πολλούς μήνες νωρίτερα και το καλοκαίρι του 1824 αιγυπτιακός στόλος δρα στο Αιγαίο (Κάσος) και αιγυπτιακά στρατεύματα αποβιβάζονται στην Κρήτη.

3.5.2. Στη φράση «και ο Ιμπραήμ τελικά καταπνίγει την επανάσταση στην Πελοπόννησο» (Σελ. 46), το ρήμα υπερβάλλει την πραγματικότητα.

3.5.3. 0 Καποδίστριας προσπάθησε να ιδρύσει όχι «ένα ισχυρό κράτος» (σελ. 60), αλλά ένα σύγχρονο κράτος με ισχυρή κυβέρνηση, ικανή να αντιμετωπίσει τις αυθαιρεσίες τοπικών παραγόντων. Η λ. «ισχυρό κράτος» μπορεί να νοηθεί ως στρατιωτικά ισχυρό, γεγονός εξωπραγματικό επί του προκειμένου [πρβλ. ΒΔ 60. Ιετική η παρουσίαση του Καποδίστρια, σελ. 60-62]

3.5.4. Το νόημα της διατύπωσης «οι Μεγάλες Δυνάμεις λαμβάνουν υπόψη και τις εδαφικές διεκδικήσεις της ελληνικής πλευράς» (σελ. 64) δεν είναι σωστό. Ακριβέστερα, οι Δυνάμεις δεν ικανοποίησαν όλες τις εδαφικές διεκδικήσεις (σύγκρινε τους δύο χάρτες της σελ. 65, όπου φαίνεται η μεγάλη διαφορά μεταξύ των διεκδικήσεων της ελληνικής πλευράς και της ικανοποίησής τους).

3.5.5. «Οι περιοχές αυτές θα αποτελέσουν και τα πρώτα σύνορα του νεοσύστατου ελληνικού κράτους» (σελ. 66). Η φράση πάσχει λογικά (τα σύνορα, μία γραμμή μεταξύ ομόρων κρατών, δεν αποτελούν περιοχές, που είναι δισδιάστατες πραγματικότητες) και ουσιαστικά δεν δόθηκε στην Ελλάδα η Σάμος που επαναστάτησε μεταξύ των πρώτων, το 1821, αντιστάθηκε σε όλες τις τουρκικές επιθέσεις και συνέχισε μόνη και μετά τον αποκλεισμό της από το ελληνικό κράτος, έως το 1834, επιτυγχάνοντας μια συμβιβαστική λύση: να γίνει αυτόνομη ηγεμονία).

3.6.0. ΛΑΘΗ

3.6.1. Σελ. 28: Οι παραδουνάβιες ηγεμονίες δεν ήταν γύρω από τον Δούναβη, αλλά μόνο βορείως του ποταμού αυτού. [Π.Β.]

3.6.2. Σελ. 30: Σουλτάνοι δεν υπήρχαν μόνο στην Οθωμανική αυτοκρατορία. [Π.Β.]

3.6.3. Σελ. 50: Π. Π. Γερμανός επίσκοπος Καλαβρύτων!!!! [Π.Β.]

4η ενότητα.

Η Ελλάδα ανεξάρτητο κράτος.

4.1.0. ΠΡΟΔΙΑΓΡΑΦΕΣ ΤΟΥ ΔΕΠΠΣΙ ΠΟΥ ΔΕΝ ΕΦΑΡΜΟΖΟΝΤΑΙ ΑΠΟ ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΤΟΥ ΜΑΘΗΤΗ

Και σ’ αυτό το κεφάλαιο δεν επιτυγχάνονται οι στόχοι που ορίζονται από το οικείο πρόγραμμα.

4.2.0. ΑΛΛΕΣ ΠΑΡΑΛΕΙΨΕΙΣ

4.2.1. Δεν υπάρχει ειδική αναφορά στη θέση και τον ρόλο του Οικουμενικού Πατριαρχείου μεταξύ του 1830 και του 1922 και από το 1924 και έπειτα [Κ.Σ. 2]

4.2.2. Δεν μνημονεύεται η δραστηριότητα του Οικουμενικού Πατριαρχείου και του Συλλόγου Κωνσταντινουπόλεως στον τομέα της ίδρυσης ελληνικών σχολείων στις τουρκοκρατούμενες επαρχίες.

4.2.3. Δεν μνημονεύεται η δραστηριότητα του «Συλλόγου προς διάδοσιν των ελληνικών γραμμάτων» (έκδοση πλήθους μορφωτικών βιβλίων).

4.2.4. Δεν αναφέρεται το μεγάλο κύμα μεγάλων ευεργετών του 19ου και του 20ού αιώνα, χάρη στο οποίο ιδρύθηκε το Εθνικό Πανεπιστήμιο (έπειτα Εθνικό και Καποδιστριακό, τώρα Πανεπιστήμιο Αθήνας), το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, το Αρσάκειο, πλήθος σχολείων (από τον Μαρασλή), η Βαλλιάνειος Εθνική Βιβλιοθήκη, το Ζάππειο, αναστηλώθηκε το Παναθηναϊκό στάδιο και έγιναν τόσα άλλα κοινωφελή έργα.

4.2.5.. Παραλείπεται η αναφορά στα πολιτικά και διπλωματικά γεγονότα που αφορούν την Ελλάδα κατά την περίοδο μεταξύ των δύο πολέμων. Ουδεμία, ειδικότερα, μνεία επιχειρείται για τον Ελευθέριο Βενιζέλο, καθώς και τόσο για την ανακήρυξη της αβασίλευτης δημοκρατίας όσο και για την παλινόρθωση της Δυναστείας το 1935 [Κ. Σ. 3].

4.2.6. Ουδεμία αναφορά επιχειρείται στη βαθύτερη δύναμη που συνετέλεσε στη διαμόρφωση της διεθνούς ζωής κατά τον 19ο και 20ο αιώνα, ήτοι την αρχή των εθνοτήτων και την αρχή της αυτοδιάθεσης των λαών [Κ.Σ. 4].

4.2.7. Ουδαμού γίνεται λόγος περί του εξωελλαδικού ελληνισμού μετά τη σύσταση του ελληνικού κράτους [Κ.Σ.1].

4.2.8. Αφιερώνονται στο θέμα 20 γραμμές χωρίς οποιαδήποτε αναφορά στην πρόοδο των επιστημών και τη σύσταση Πανεπιστημίου. [Κ. Σ. 9].

4.2.9. Ουδεμία αναφορά υπάρχει σε άλλη μορφή τέχνης, πλην της ζωγραφικής (γλυπτική, π.χ. ή μουσική) [Κ.Σ. 10].

4.2.10. Αποτελεί γενικότερα αξιοσημείωτο γεγονός ότι στην Ελλάδα λειτούργησε ενωρίς το κοινοβουλευτικό καθεστώς, με αφετηρία την καθιέρωση της «αρχής της δεδηλωμένης». Οι παρεμβάσεις του Στέμματος (οριακές κατά καιρούς) δεν αναιρούν το μείζον αυτό γεγονός. (Ν. Αλιβιζάτος, Εισαγωγ στην ελληνική συνταγματική ιστορία, Αθήνα, 1981, σ. 93). [Κ. Σ. 21]

4.3.0. ΕΚΦΡΑΣΕΙΣ ΠΟΥ ΠΡΟΚΑΛΟΥΝ ΣΥΓΧΥΣΗ, ΑΣΑΦΕΙΕΣ

Π. χ.

4.3.1. Στη φράση «…μεγάλο μέρος των εδαφών που οι Έλληνες θεωρούν ελληνικά…» (σελ. 71), το ρήμα έχει υποκειμενικό περιεχόμενο, εκφράζοντας επί του προκειμένου το λανθασμένο νόημα ότι τα εν λόγω εδάφη δεν είχαν στην πραγματικότητα ελληνικό χαρακτήρα. [Πρβλ. διατύπωση Κ.Σ 23]; Δεν πρόκειται περί «εδαφών που οι Έλληνες θεωρούν ελληνικά», αλλά περί εδαφών που κατοικούνται από πλειοψηφία Ελλήνων -βάσει της θεμελιώδους δημοκρατικής αρχής. [Πρβλ. επίσης Δ. Σ.]. Συναφώς βλέπε Βιβλίο Δασκάλου, σελ. 68, όπου απαντούν δύο ανακριβείς πληροφορίες: α) Μεταξύ των λαών που κατοικούσαν στη Μακεδονία αναφέρονται και Ρουμάνοι. Στην πραγματικότητα ήσαν λίγοι ρουμανίζοντες Βλάχοι, κατ’ αντιδιαστολή προς τη μεγάλη πλειονότητα των Βλάχων, που από πολλούς αιώνες έχουν ελληνική συνείδηση, την οποία διαδηλώνουν με ποικίλους τρόπους (συμμετοχή στις ελληνικές επαναστάσεις, στη Μεγάλη επανάσταση και στα επόμενα απελευθερωτικά κινήματα, συμμετοχή στην πολιτική, πνευματική, επιστημονική, στρατιωτική ιστορία του ελληνικού κράτους, μεγάλοι ευεργέτες κ.λπ.). Άρα γράφε: ρυμανίζοντες Βλάχοι. Β) Η φράση «Η διαφύλαξη της Μακεδονίας- στον προσεταιρισμό εξαρχικών» συγχέει πράγματα: Θεωρεί τη διάκριση σε «πατριαρχικούς» και «εξαρχικούς» ως προϋπάρχουσα του ελληνοβουλγαρικού ανταγωνισμού για τη Μακεδονία. Στην πραγματικότητα προ αυτού του ανταγωνισμού δεν υπήρχαν «πατριαρχικοί» και «εξαρχικοί», αλλά μέλη μιας ενιαίας Εκκλησίας υπό τον Πατριάρχη. Οι Βούλγαροι τοποθέτησαν στις εκκλησιαστικές επαρχίες της Μακεδονίας και της Θράκης αρχιερείς πλάι στους κανονικούς και επικεφαλής τους ένα Έξαρχο στην Κωνσταντινούπολη. Όσοι από τους κατοίκους της Μακεδονίας και της Θράκης είχαν βουλγαρική συνείδηση προσχώρησαν στη νέα εκκλησία και ονομάσθηκαν «εξαρχικοί», ενώ όσοι είχαν ελληνική συνείδηση ονομάσθηκαν «πατριαρχικοί» κατ’ αντιδιαστολή προς τους «εξαρχικούς». Έτσι είναι λάθος το γραφόμενο ότι οι Βούλγαροι προσπαθούσαν να προσεταιρισθούν τους εξορχικούς, δεδομένου ότι εξαρχικοί είχαν γίνει οι βουλγαρίζοντες.

4.3.2. «Η προσάρτηση των εδαφών αυτών στα οποία κατοικούν και άλλοι πληθυσμοί που δεν είναι ελληνικοί, προκαλεί ανταγωνισμούς» (σελ. 71). Προσοχή όμως: α) Τα συμφραζόμενα εννοούν ένα τετελεσμένο γεγονός. Αλλά στην προκειμένη πρόκειται για την περίοδο αγώνων προς απελευθέρωση, β) Ενώ εδώ χρειάζεται διατύπωση που να αφορά σ’ όλες τις απελευθερωτικές κινήσεις από το 1830 έως το 1922 (Κρήτη, Θεσσαλία, Ήπειρος, Μακεδονία, Θράκη, Μ. Ασία), η συγκεκριμένη φράση δείχνει να εννοεί μόνον τον μακεδονικόν αγώνα, γ) Η περικοπή «και άλλοι πληθυσμοί που δεν είναι ελληνικοί» δεν είναι σαφής, γιατί δεν προσδιορίζει αν οι μη ελληνικοί πληθυσμοί ήσαν λιγότεροι ή περισσότεροι από τους ελληνικούς. Ως εκ τούτου δημιουργεί στους μαθητές την αμφιβολία, μήπως οι Έλληνες εποφθαλμιούσαν περιοχές με πληθυσμό κατά πλειονότητα μη ελληνικό.

4.3.3. Σελ. 75. Εικ. 4.20 και 21: Ασαφείς χάρτες [Π.Β.] Χρειάζεται διευκρίνηση [Μ.Σ.]

4.3.4. Σελ. 80: Δεν φαίνεται ότι η κατάσταση που περιγράφεται δεν αφορά μόνο την Ελλάδα, αλλά όλο τον κόσμο. [Π.Β.]

4.3.5. Σελ. 81, 4.35: Ποιος είναι ο Δ. Παπούλιας; [Π.Β.]

4.4.0. ΛΑΘΗ

4.4.1. Η ερμηνεία της αρχής της δεδηλωμένης είναι ανακριβής: όχι περισσότερες έδρες, αλλά εμπιστοσύνη της πλειοψηφίας των μελών της Βουλής. [Κ.Σ. 22]

4.4.2. Σελ. 77: Ο Χαρίλαος Τρικούπης θεωρείται ο σημαντικότερος πολιτικός του 19ου αιώνα. Γράφε ο σημαντικότερος Έλλην πολιτικός του 19ου αι. [Π.Β.]

4.4.0 Σελ. 78, εικ. 4.27: Γιατί Ματαπά και όχι Ταίναρο; [Π.Β.] ΑΠΟΔΟΣΗ ΠΗΓΗΣ [Μ.Σ.]

4.4.0. Σελ. 79 εικ. 4.30: Αντί βελανίδι διάβαζε βελανίδια. [Π.Β.] ΑΠΟΔΟΣΗ ΠΗΓΗΣ [Μ.Σ.]

4.0.0. Σελ. 62: ο/η δάσκαλος/α εκπαιδεύει τους/τις μεγαλύτερους/ες και ικανότερους/ες μαθητές/τριες και αυτοί/ες τους/τις υπολοίπους/ες μαθητές/τριες μαθητών/τριών. Αλίμονο αν οι μαθητές υιοθετήσουν τις υπερατλαντικές ηλιθιότητες που έχουν καθώς φαίνεται ενστερνισθεί οι τέσσερις συγγραφείς. [Π. Β.] Να το διατυπώσουμε διαφορετικά; (Μ. Σ.]

5η ενότητα.

Η Ελλάδα στον 20ό αιώνα

5.1.0. ΠΡΟΔΙΑΓΡΑΦΕΣ ΤΟΥ ΔΕΠΠΣΙ ΠΟΥ ΔΕΝ ΕΦΑΡΜΟΖΟΝΤΑΙ ΑΠΟ ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΤΟΥ ΜΑΘΗΤΗ
Το φαινόμενο της εκτεταμένης αποκλίσεως του βιβλίου από τις προδιαγραφές που ορίζει το οικείο πρόγραμμα συνεχίζεται και σ’ αυτό το κεφάλαιο.

5.2.0. ΑΛΛΕΣ ΠΑΡΑΛΕΙΨΕΙΣ
Π. χ.

5.2.1. Σελ. 24: Οι δυτικές δυνάμεις είχαν στην Οθωμανική αυτοκρατορία και μείζονα πολιτικά και στρατηγικά συμφέροντα [Κ. Σ. 24]

5.2.3. Εκτός από τα στοιχεία για τη σύνθεση του πληθυσμού της Θεσσαλονίκης (σελ. 00) πρέπει να παρατεθούν και εκείνα που φανερώνουν τη σύνθεση του πληθυσμού και των τριών βιλαετίων, που συμβατικά ονομάσθηκαν και ονομάζονται «Μακεδονία» (σύμφωνα με επιστημονικές έρευνες, το όνομα «Μακεδονία» νομιμοποιείται για μια έκταση που μόλις κατά το 1/10 περιέχεται στη σημερινή FYROM [βλ. Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών, 70, τεύχ. Α, 1995, σελ. 164-177]). Έτσι οι μαθητές θα είχαν μία εικόνα, όχι μέρους, αλλά του όλου. Η εικόνα του μέρους θα γενικευθεί αναπόφευκτα από τους μαθητές, τους γονείς και άλλους οικείους τους για ολόκληρη τη Μακεδονία. Ενώ η εικόνα του όλου θα δείξει στους ίδιους ότι ναι μεν υπήρχαν μη ελληνικοί πληθυσμοί στο τμήμα της Μακεδονίας που περιήλθε στην Ελλάδα, αλλά συγχρόνως υπήρχαν ελληνικοί πληθυσμοί, που έμειναν εκτός των ελληνικών συνόρων (βλ. 5.2.6).

5.2.4. Δεν δίνονται μερικά χαρακτηριστικά στοιχεία (δημογραφικά, κοινωνικά, εκπαιδευτικά, πολιτισμικά) για τους πληθυσμούς αυτούς.

5.2.5. Σελ. 94. Ο ελληνικός στόλος κατέλαβε το 1912 και την Κρήτη. [Κ. Σ. 11]

5.2.6. Αποσιωπάται το γεγονός ότι ο ελληνικός στρατός προωθείται ολοένα βαθύτερα στη Μ. Ασία, όχι για να κατακτήσει εδάφη, αλλά για να εξασθενίσει τον τουρκικό στρατό και έτσι να υποχρεώσει την τουρκική κυβέρνηση σε διαπραγματεύσεις για ειρήνη [πρβλ. Δ. Σ.]

5.2.7. Δεν αναφέρονται τα αίτια της ήττας του ελληνικού στρατού στη Μ. Ασία, τα οποία ήσαν εν μέρει εσωγενή και εν μέρει εξωγενή, τα οποία και επέφεραν την ανατροπή του συσχετισμού των δυνάμεων (τέλος των τουρκικών μετώπων στα τουρκο-σοβιετικά σύνορα και στην Κιλικία, από όπου αποχώρησαν τα γαλλικά στρατεύματα, παράδοση γαλλικών πολεμοφοδίων στους Τούρκους, αλλαγές στη διεθνή σκηνή) [πρβλ. Δ. Σ.]

5.2.8. Δεν αναφέρεται το γεγονός ότι η συστηματική βίαιη εξώθηση των Ελλήνων από τον προελαύνοντα τουρκικό στρατό συνεχίζει παλαιότερες πράξεις προγραμματισμένης εθνοκάθαρσης.

5.2.9. Δεν υπάρχει επαρκής αναφορά στις ανταλλαγές πληθυσμών, μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, αλλά και μεταξύ Ελλάδας και Βουλγαρίας. Με αυτές τις ανταλλαγές έφυγαν απο την Ελλάδα οι ξένες μειονότητες και αντικαταστάθηκαν από Ελληνες που κατοικούσαν μέσα στην Τουρκία και τη Βουλγαρία, με αποτέλεσμα την επίτευξη εθνικής ομοιογένειας σε πολύ υψηλό βαθμό. Απαραίτητη είναι η υπογράμμιση του γεγονότος ότι πολύ μεγάλος αριθμός Ελλήνων προσφύγων εγκαταστάθηκαν σε περιοχές από τις οποίες έφυγαν Τούρκοι και Βούλγαροι.

5.2.10. Ουδαμού αναφέρεται ο όρος της υποχρεωτικής ανταλλαγής, ο οποίος προσδιόρισε το δραματικό και πρωτοφανές έως τότε στη διεθνή ζωή περιεχόμενο της παραπάνω διεθνούς πράξης. [Κ. Σ. 12]

5.2.11. Δεν αναφέρεται ότι διά της εξόδου ελληνικών πληθυσμών από τη Μ. Ασία και τη Βουλγαρία έληξε μια περίοδος παρουσίας Ελλήνων σ’ αυτές τις χώρες που άρχισε το νεωρίτερο πριν από το 1.000 π.Χ. και το αργότερο από το 300 π.Χ.

5.2.12. Δεν αναφέρεται το τι ζητούσε από την Ελλάδα το τελεσίγραφο του Μουσσολίνι ούτε τονίζεται η ελληνική απάντηση σ’ αυτό. [πρβλ. Δ. Σ.].

5.2.13. Ο ελληνοϊταλικός πόλεμος τελειώνει μέσα σε μιάμιση σειρά. Δεν αναφέρονται οι μεγάλες επιτυχίες των Ελλήνων ούτε η διεθνής απήχησή τους, ούτε το γεγονός ότι αυτές ανάγκασαν τους Γερμανούς να επέμβουν, ούτε η συναφής προς αυτό καθυστέρηση της γερμανικής επίθεσης εναντίον της Σοβιετικής Ένωσης. Ο ελληνογερμανικός πόλεμος παραλείπεται: μάχη των οχυρών, ηρωική αντίσταση, αναγνώριση αυτού του γεγονότος από τον Χίτλερ [Δ. Σ.]

5.2.14. Σελ. 71: Ουδείς λόγος περί Ανατολικής Θράκης, Βορείου Ηπείρου, Τενέδου. [Π. Β.]

5.2.15. Σελ. 86: Δεν αναφέρονται τα ονόματα των Κάλβου, Βαλαωρίτη, Ροΐδη κ.ά., που είναι σημαντικότεροι από την Ελισάβετ Μαρτινέγκου και την Καλλιρρόη Παρρέν [Π. Β., Κ. Σ.34]. Η Καλλιρρόη Παρρέν έχει θέση στο φεμινιστικό κίνημα του οποίου υπήρξε πρωταγωνίστρια.

5.2.16. Σελ. 86: Το μεγαλύτερο μέρος του έργου του Παλαμά γράφηκε τον 20ο άι. Το Οθώνειον Πανεπιστήμιον και η Αρχαιολογική Εταιρεία ιδρύθησαν το 1837. [Π. Β.]

5.2.17. Σελ. 108: Στα σχετικά με το εργατικό κίνημα αποσιωπάται η καθιέρωσις της Κυριακής αργίας, του οκταώρου και του θεσμού των Κοινωνικών Ασφαλίσεων. [Π. Β.]

5.2.18 Σελ. 124: Ουδεμία αναφορά γίνεται στο κείμενο προκειμένου περί της Ελλάδος, ούτε στην πορεία προς την ένταξη (σύνδεση, επιπτώσεις δικτατορίας κ.λπ.) ούτε στον πολιτικό εμπνευστή της, Κ. Καραμανλή, που σφράγισε τη διαδικασία στις κύριες φάσεις της. [Κ. Σ. 13]

5.2.19. Σελ. 130. Δεν αναφέρονται οι Ολυμπιακοί αγώνες του 2004 (Δ. Σ.).

5.3.0. ΛΑΘΗ, ΑΝΑΚΡΙΒΕΙΕΣ, ΑΝΤΙΦΑΣΕΙΣ

5.3.1. Η φράση «η κυβέρνηση Βενιζέλου επιχειρεί αλλαγές και μεταρρυθμίσεις…» (σελ. 91) δεν αποδίδει ακριβώς την πραγματικότητα, δεδομένου ότι το χρησιμοποιούμενο ρήμα εννοεί μάλλον προσπάθεια παρά ολοκλήρωση. Πιό ταιριαστό είναι ένα ρήμα όπως «επιτυγχάνει», «επιφέρει», «πραγματοποιεί».

5.3.2. Σελ. 92, εικ. 5.5: Εικονίζεται νηματουργείο και όχι υφαντήριο. [Π. Β,]

5.3.3. Η φράση «με την προσάρτηση της υπόλοιπης Ηπείρου» (σελ. 94) δεν ακριβολογεί, δεδομένου ότι από την αρχαιότητα έως σήμερα το όνομα Ήπειρος δηλώνει περιοχή που εκτείνεται και πέρα από τα βόρεια σύνορα της Ελλάδας. [Πρβλ. Π.Β. : Αντί προσάρτηση της υπόλοιπης Ηπείρου διάβαζε προσάρτηση μεγάλου μέρους της υπόλοιπης Ηπείρου]

5.3.4. Μετά τους όρους «Αντάντ» και «Κεντρικές δυνάμεις» (σελ. 97) χρειάζεται αναφορά των μελών τους εντός παρενθέσεων.

5.3.5. Σελ. 97, χάρτης 5.20. Το Βέλγιο και η Πορτογαλία αναφέρονται ανακριβώς ως ουδέτερες χώρες. [Π. Β.]. Το Βέλγιο ήταν ουδέτερο πριν από τον πόλεμο. Οι Γερμανοί παραβίασαν την ουδετερότητά του, διασχίζοντάς το για να επιτεθούν κατά των Γάλλων. Οι Βέλγοι πολέμησαν στο πλευρό των δυνάμεων της Αντάντ (Μ. Σ.).

5.3.6. Σελ. 97: Στον χάρτη η Ιταλία χρωματίζεται με το χρώμα των εμπολέμων «Κεντρικών δυνάμεων». Χονδροειδές λάθος. [Κ.Σ. 25, Π. Β.]. Η Ιταλία προπολεμικά μεν ανήκε σ’ αυτήν τη συμμαχία, άλλά κατά τον πόλεμο συντάχθηκε με τις δυνάμεις της Αντάντ.

5.3.7. Η πραγματεία της Μικρασιατικής Καταστροφής έχει γίνει με αμέλεια και ανευθυνότητα.

5.3.8. Σελ. 100: Οι Έλληνες της Μικράς Ασίας και του Πόντου εκδιώχθηκαν βίαια από τις εστίες τους, ενώ και οι Έλληνες της Ανατολικής Θράκης ωθήθηκαν στον βίαιο εκπατρισμό [Κ.Σ. 26, πρβλ. Γ. Κ.].

5.3.9. Η υποχρεωτική μετακίνηση αφορούσε και τους Έλληνες ορθοδόξους της Ανατολικής Θράκης και του Πόντου [Κ.Σ. 27].

5.3.0. Σελ. 102: Αντί για κάρτα διάβαζε δελτάριο. [Π. Β.]

5.3.10. Κατά το κείμενο της Σύμβασης περί ανταλλαγής και του πρωτοκόλλου της 30.1.1923 (άρθρο 2) εξαιρούνται όχι οι Χριστιανοί αλλά και «Έλληνες» της Κωνσταντινουπόλεως. [Κ. Σ. 28]

5.3.11. Σελ. 109. Απόλυτα και προκλητικά ανεπαρκής αναφορά στον πόλεμο των Ελλήνων κατά του Άξονα και τις πολλαπλές πολιτικές, στρατιωτικές και ιδεολογικές επιπτώσεις του. [Κ. Σ. 29]

5.3.12. Σελ. 109: Η λέξις τελεσίγραφο δεν αφορά μόνο την Ιταλία και την Ελλάδα. [Π. Β.]

5.3.13. Σελ.111: Οι στρατιωτικές απώλειες της Ελλάδος κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν πολύ μικρότερες από 89.000, της δε Βουλγαρίας ανύπαρκτες. [Π. Β.] ΑΚΡΙΒΕΣΤΕΡΑ;

5.3.15. Σελ. 112: Εξ ολοκλήρου εσφαλμένο και αφελές. Αδυναμία διάκρισης και χαρακτηρισμού επίσημα αναγνωρισμένων και μη φορέων της εξουσίας. [Κ. Σ. 30]

5.3.16. Σελ. 112, τελευταίος στίχος 114 εικ. 5.75: Η Κυβέρνησις Εθνικής Ενότητος συνεκροτήθη όχι τον Οκτώβριο αλλά την άνοιξη του 1944. [Π. Β.]

5.3.17. Ατυχής επιλογή παραθεμάτων, π.χ. σ. 113, 5.71. Δεν θα έπρεπε να λείπουν το σήμα του Κουντουριώτη στην ναυμαχία της Έλλης, το διάγγελμα της 28ης Οκτωβρίου και το τέλος της επιστολής προς τον Αδόλφον Χίτλερ του Γεωργίου Βλάχου. [Π.Β.]

5.3.18. Σελ. 115. Ατυχής και εσφαλμένη αναφορά, ιδίως αν ληφθεί υπόψη ότι, τότε, η επίσημη ελληνική κυβέρνηση ενέμενε στην ενσωμάτωση και της Β. Ηπείρου και της Κύπρου. [Κ. Σ.31] Η Ελλάδα πετυχαίνει την εδαφική ολοκλήρωσή της. Η Ελλάδα διεκδικούσε επίσης την Βόριο Ήπειρο και την Κύπρο. Πρβλ. και την παρατήρηση για την σελ. 71. (Ουδείς λόγος περί Ανατολικής Οράκης, Βορείου Ηπείρου, Τενέδου). [Π. Β. Πρβλ. Δ. Σ-]

5.3.19. Σελ. 118. Πρωθύστερο. Ο Κ. Καραμανλής σχημάτισε την κυβέρνηση εθνικής ενότητας. [Κ. Σ..32]

5.3.20. Σελ. 118. Αποσιωπάται ότι αιτία της πτώσεως του καθεστώτος της 21ης Απριλίου υπήρξε η τουρκική εισβολή στην Κύπρο. [Π. Β.]

5.3.21. Σελ. 122: Αποτίναξις δεν σημαίνει απελευθέρωση. [Π. Β.]

5.3.22. Σελ. 124: Η ένταξη της Ελλάδος στην Ευρωπαϊκή Ένωση έχει, πέραν της εξωτερικής πολιτικής, και αμυντική αξία. (Δ. Σ.)

5.3.23. Το Κυπριακό [Ν. Κ.] Αναδιατύπωση, ει δυνατόν, σε συνεργασία με Ε. Ρ.
ΑΤΑΚΤΟΠΟΙΗΤΑ 4.0.0 και 5.00. Κατανομή της ύλης ατυχής. Δύο σελίδες περί αστυφιλίας (116-117), τρεις περί στρατιωτικού καθεστώτος 1967-74 (118-120), τρεις για τον αθλητισμό που όλοι οι μαθητές γνωρίζουν άριστα (130-132), και δύο μόνο για τους Βαλκανικούς Πολέμους (94-95) και μία μόνο για τον ελληνοϊταλικό πόλεμο και την γερμανική εισβολή (110), που κατά κανόνα αγνοούν. [Π. Β.]

0.0.0. Εικονογράφηση κακοτυπωμένη, πολύ σκούρα. [Π. Β.]

0.0.0. Κακογραμμένο και κακοτυπωμένο βιβλίο, τμήματα τουλάχιστον του οποίου θα έπρεπε να γραφούν εξ αρχής. [Π, Β.]

Γ. ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΕΣ
ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ

1. Το κρινόμενο βιβλίο δεν επιδιώκει τους συγκεκριμένους παιδαγωγικούς σκοπούς που θέτει το ΔΕΠΠΣΙ (βλ. 2.1.0, 3.1.0, 4.1.0, 5.1.0).

2. Οι ελλείψεις ουσιαστικών πληροφοριών, οι ασάφειες καθώς και οι συνθετικές αδυναμίες δεν ελκύουν το ενδιαφέρον των αναγνωστών, μάλιστα μαθητών ηλικίας 11-12 ετών. Εξάλλου αυτή η ηλικία αναζητεί πρότυπα, θετικούς ήρωες, εξαίρετες πράξεις. Γι’ αυτόν τον λόγο δεν θα έπρεπε να αναφέρονται μερικές ηρωικές φυσιογνωμίες, χαρακτηριστικές πράξεις ηρωισμού, εξυπνάδας, προσφοράς; [πρβλ. Κ. Σ. 33] Παραλείπεται η αναφορά σε ηρωικές ηγετικές στρατιωτικές μορφές, όπως π.χ. ο Ηλίας και ο Κυριακούλης Μαυρομιχάλης! [Σημ. Στο ΒΔ, σελ. 64 προβάλλονται η Μ. Μαυρογένους και η Δ. Βισβίζη. 50:. [] [βλ. όμως Β.Δ. 54]

3. Οι αντιφάσεις και άλλες περιπτώσεις αστάθειας οδηγούν σε σύγχυση και προκαλούν απορίες στους μαθητές, αμηχανία στους δασκάλους και στους γονείς.

4. Το πλήθος των ανωτέρω φαινομένων κλονίζει την εμπιστοσύνη μαθητών, δασκάλων και γονέων προς το βιβλίο που θα μπορούσε να προεκταθεί στο όλο εκπαιδευτικό σύστημα.