Ο Ανδρέας απέναντι στην ιστορία
Το πρώτο ερώτημα αναφέρεται στη διαπιστούμενη κρίση των πολιτικών ηγεσιών που χαρακτηρίζει όχι μόνο το δικό μας πολιτικό σύστημα, αλλά συνιστά ένα ευρύτερο φαινόμενο των σύγχρονων δημοκρατικών πολιτευμάτων και συνδέεται ευθέως με την ευρύτερη κρίση αξιοπιστίας και αποτελεσματικότητας της πολιτικής. Άραγε ο Ανδρέας Παπανδρέου υπήρξε ο τελευταίος των χαρισματικών;
Το δεύτερο βασικό ερώτημα αφορά τον τρόπο αποτίμησης της ιστορικής παρουσίας και προσφοράς των πολιτικών προσωπικοτήτων.
Γιατί αυτή η «αποτίμηση», τα τελευταία ιδιαίτερα χρόνια, έχει περιέλθει στην «αρμοδιότητα» δύο κατηγοριών «αναλυτών»: Εκείνης των «λογιστών της πολιτικής» και εκείνης των «θαλαμηπόλων των μεγάλων ανδρών».
Οι της πρώτης κατηγορίας αρκούνται στην καταγραφή των, κατά τη γνώμη τους, θετικών και αρνητικών επιλογών και πράξεων του πολιτικού ηγέτη. Στο τέλος, μετά τις προσθαφαιρέσεις στους διάφορους τομείς (οικονομία, εξωτερική πολιτική, εξέλιξη των θεσμών κ.λπ.) μας εμφανίζουν τον – ελλειμματικό ή πλεονασματικό- «πολιτικό ισολογισμό» τους…
Οι της δεύτερης κατηγορίας είναι αυτοί που διερμηνεύουν τις πράξεις των ηγετικών προσωπικοτήτων με βάση την ιδιωτική τους ζωή και τις «αδυναμίες» ή τις παρορμήσεις τους. Όμως «κανένας δεν είναι ηγέτης για τον “καμαριέρη” του, όχι επειδή ο άνθρωπος αυτός δεν είναι ηγέτης, αλλά γιατί ο άλλος είναι ο “καμαριέρης”» (Γκαίτε).
Για να εκτιμήσουμε την πολιτική παρουσία και την προσφορά του Α. Παπανδρέου στην σύγχρονη πολιτική ιστορία της πατρίδας μας, θα πρέπει να αποδεσμευτούμε πλήρως από τις «λογικές» των προηγούμενων προσεγγίσεων και να αναζητήσουμε τα «νήματα» που συνέδεσαν τον Α. Παπανδρέου με τις κοινωνικές εξελίξεις, τις ιστορικές προοπτικές και τα εθνικά αιτήματα του καιρού του.
Ο μεγάλος γερμανός φιλόσοφος Γ. Χέγκελ αναζητώντας τα «νήματα» αυτά επισημαίνει ότι τέτοιου είδους ηγετικές προσωπικότητες «είναι άνθρωποι που σκέφτονταν και γνώριζαν αυτό που είναι αναγκαίο κι αυτό για το οποίο είχε έρθει η στιγμή. Ήξεραν την αλήθεια της εποχής τους και του κόσμου τους και (αντιλαμβάνονταν) την άμεση, μελλοντική γενιά που αναδυόταν» (φιλοσοφία της ιστορίας).
Αλλά και από το «αντίπαλο» στρατόπεδο ο επιφανής Μ. Βέμπερ, εκφραστής του ορθολογισμού και του πολιτικού «ρεαλισμού», επισημαίνει ότι η παρουσία μιας χαρισματικής προσωπικότητας αποτελεί αναγκαίο παράγοντα για την υπέρβαση μιας θεσμοθετημένης κρίσης… Η χαρισματική προσωπικότητα θέτει στόχους μη πλήρως αναγώγιμους στις συνθήκες της εποχής της… και υπερβαίνοντας τις συνθήκες αυτές μπορεί να διαμορφώσει νέα ορθολογικά θεσμικά πλαίσια (κοινωνιολογία του κράτους).
Μέσα από παρόμοιες μεθοδολογικού χαρακτήρα προσεγγίσεις μπορούμε να αποτιμήσουμε την προσωπικότητα και την προσφορά του Α. Παπανδρέου.
Πράγματι το χαρακτηριστικό γνώρισμα της ανάλυσης και της πολιτικής σκέψης του Α. Παπανδρέου ήταν η στρατηγικού μακροθεωρητικού χαρακτήρα προσέγγιση των προβλημάτων. Η θέση της Ελλάδας στο πεδίο των διεθνών συσχετισμών, η κοινωνικο οικονομική πορεία της χώρας στο πλαίσιο μιας μετά-κεϋνσιανής πορείας της παγκόσμιας οικονομίας, η συγκρότηση δυναμικών κοινωνικο πολιτικών συμμαχιών, ικανών να διαμορφώσουν μια ισχυρή «πολιτική κοινωνία», αποτέλεσαν την αφετηρία των αναλύσεων και των θέσεων του Α. Παπανδρέου, από την πρώτη στιγμή της «εισόδου» του στην πολιτική ζωή της χώρας.
Οι αναλύσεις και οι στόχοι αυτοί όμως δεν ήταν αποτέλεσμα απλού προβληματισμού μιας πνευματικής προσωπικότητας, ενός διανοούμενου με διεθνή αναγνώριση. Αντίθετα, συνδέθηκαν με άρρηκτους δεσμούς με τις κοινωνικές ανάγκες, με τα οράματα ενός λαού που ζούσε, ήδη από τη δεκαετία του ’60, σε ένα καθεστώς αυταρχικής δημοκρατίας -με εξωθεσμικά κέντρα παρέμβασης που οδήγησαν τη χώρα στη δικτατορία- και σε έναν μετεμφυλικό «διχασμό» που ώθησε ένα σοβαρό τμήμα της κοινωνίας στο πολιτικό και κοινωνικό περιθώριο.
Αυτή την αυθεντική και άρρηκτη σχέση του Α. Παπανδρέου με τα πιο δυναμικά τμήματα της ελληνικής κοινωνίας οι δογματικοί επαγγελματίες «αναλυτές» της παραδοσιακής Αριστεράς και μια μερίδα διανοουμένων -εκείνη των νεοφιλελεύθερων/«αριστεροφρόνων»- την ερμήνευσαν ως εκδήλωση ενός ευτελούς «λαϊκισμού» που παρέσυρε τις λαϊκές τάξεις στην παγίδα ενός ψευδούς σοσιαλιστικού οράματος.
Αυτές οι αφελείς προσεγγίσεις ξεχνούν βέβαια ότι ο Α. Παπανδρέου και ως πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ και ως πρωθυπουργός δημιούργησε ένα ισχυρό θεσμικό πλαίσιο. Ένα πλαίσιο που εκκινεί από την ενίσχυση του πολιτικού συστήματος και τη διαμόρφωση των θεσμών του κοινωνικού κράτους -ανύπαρκτων άλλωστε μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του ’80- και φθάνει ως την αποκέντρωση και την ανάδειξη ισχυρών κέντρων κοινωνικής παρέμβασης.
Η δημοκρατική αναγέννηση, η εθνική συμφιλίωση, η δίκαιη αναδιανομή του εισοδήματος, μαζί με τους θεσμούς του κοινωνικού κράτους επέτρεψαν στη χώρα -παρά τις πολιτικές και οικονομικές κρίσεις που μεσολάβησαν- να επιβιώνει σήμερα κάτω από τις εξοντωτικές συνθήκες των μηχανισμών της αγοράς.
Ασφαλώς ο Α. Παπανδρέου δεν χρειάζεται αγιογραφίες. Ως ηγέτης διέπραξε τα δικά του σφάλματα, προχώρησε πολλές φορές σε λανθασμένες επιλογές και σε κάποιες άλλες δεν προέβη στις αναγκαίες τομές.
Όμως το γεγονός και μόνο ότι παραμένει στη σκέψη, στη συνείδηση, στην καρδιά του ελληνικού λαού ως ο δημοφιλέστερος ηγέτης αποκαλύπτει το μέγεθος της προσωπικότητας και της ιστορικής του προσφοράς. Ιδιαίτερα όπου σήμερα στην εποχή των «χθαμαλών» πολιτικών αναστημάτων, απουσιάζει και η εθνική μας φωνή και η φροντίδα για τους «ταπεινούς».