«Σχολική» και κοινωνική βία
Η τραγωδία του μικρού Άλεξ -μια τραγωδία που αγγίζει κάθε σύγχρονη οικογένεια- θέτει επί τάπητος ένα κρίσιμο πρόβλημα που «υφέρπει» εδώ και αρκετό καιρό στην ελληνική κοινωνία. Και το πρόβλημα αυτό ανάγεται ευθέως στο αναπτυσσόμενο φαινόμενο της «σχολικής βίας» και ευρύτερα στους τρόπους κοινωνικοποίησης των νέων.
Είναι γεγονός ότι οι σύγχρονες κοινωνικο-οικονομικές εξελίξεις έχουν αποδυναμώσει σημαντικά τους αποκαλούμενους «πρωτογενείς» φορείς κοινωνικοποίησης, δηλαδή την οικογένεια, το σχολείο, την κοινότητα των ομηλίκων.
Η σύγχρονη οικογένεια έχει απολέσει τον παραδοσιακό χαρακτήρα μιας κλειστής αυτοαναπαραγόμενης κοινωνικής «μονάδας» και εξελίσσεται και αυτή σε ένα κοινωνικό «σχήμα» που αναφέρεται ευθέως στις σχέσεις της αγοράς. Μια σειρά οικογενειακών – κοινωνικών λειτουργιών μετατοπίζεται σε «σχήματα» ιδιωτικών-κοινωνικών υπηρεσιών ή σε φορείς κρατικής – γραφειοκρατικής δομής (παιδικοί και βρεφονηπιακοί σταθμοί, προσχολική εκπαίδευση, ολοήμερα σχολεία κ.λπ.), ενώ ταυτόχρονα, στο ίδιο πεδίο εμπορευματοποίησης αναπτύσσεται μια «βιομηχανία» ανθρωπίνων σχέσεων, που περιλαμβάνει κέντρα συμβουλευτικής, κέντρα σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης, ιδρύματα ψυχολογικής υποστήριξης κ.λπ.
Συνακόλουθα, ένα σοβαρό «τμήμα» των λειτουργιών κοινωνικοποίησης των παιδιών μεταβιβάζεται σε απρόσωπους φορείς και επιχειρήσεις, συντελείται, κατά συνέπεια, μέσα από τυποποιημένες και μαζικοποιημένες μεθόδους και λειτουργίες.
Παράλληλα, τόσο η αλματώδης αύξηση των διαζυγίων όσο και των μονογονεϊκών οικογενειών έχει αποδυναμώσει σημαντικά την επιρροή των γονεϊκών προτύπων. Οι σύγχρονοι γονείς, στον αγώνα για την επιβίωση και τη διασφάλιση του μέλλοντος των παιδιών τους, δίνουν μια μάχη οπισθοφυλακών στο πεδίο της κοινωνικοποίησης των παιδιών τους, προκειμένου να διατηρήσουν ένα πλαίσιο ανθρωπίνων, κοινωνικών και αισθητικών αξιών, έναντι των προτύπων της εμπορευματοποίησης και της «μαζικού» χαρακτήρα κοινωνικοποίησης που επιβάλλουν τα ΜΜΕ.
Άλλωστε, τα μέλη της σύγχρονης οικογένειας απλώς συναντώνται κατά διαστήματα και δεν συμβιώνουν μέσα από μια συνεχή, οργανική σχέση. Ο διατιθέμενος «οικογενειακός χρόνος» ελαχιστοποιείται (εργαζόμενοι γονείς, με δεύτερη εργασία σε αρκετές περιπτώσεις, παιδιά με πρόσθετες εξωσχολικές δραστηριότητες όπως αθλητισμός, ξένες γλώσσες, χορός, μουσική κ.λπ.), οπότε, αναπόφευκτα, περιθωριοποιούνται οι όποιες συζητήσεις για τα σημαντικά κοινωνικά και πολιτικά γεγονότα.
Αυτή ακριβώς η απουσία διαλόγου και κριτικής ανάλυσης της κοινωνικής και πολιτικής πραγματικότητας είναι η γενεσιουργός «μήτρα» που παράγει
δύο τύπου «στάσεις» του μελλοντικού πολίτη: Εκείνη της απάθειας και της απουσίας συλλογικών στόχων και αξιών και εκείνη του πολιτικού κυνισμού.
Ο δεύτερος σημαντικός θεσμός κοινωνικοποίησης, το σχολείο, φαίνεται ότι παραιτείται σταδιακά του παραδοσιακού του ρόλου. Οι γνωστικές-παιδαγωγικές διαδικασίες στο σχολείο δευτερευόντως περιλαμβάνουν συλλογικού τύπου δραστηριότητες ή εκπαιδευτικές λειτουργίες που προωθούν την κριτική-αναλυτική σκέψη.
Οι εκπαιδευτικοί σε ελάχιστες περιπτώσεις μπορούν να υπερβούν το «συστημικό κέλυφος» που επιβάλλει μια τυπική-γραφειοκρατική άσκηση του ρόλου τους και να διαμορφώσουν ένα τύπο «δημιουργικού» σχολείου, όπου η «επιστημονική» γνώση θα συνδεθεί με την «κοινωνική» γνώση (Α. Γκράμσι).
Το σύγχρονο σχολείο αποκτά σήμερα έναν τυπικό-εργαλειακό χαρακτήρα. Αποβλέπει περισσότερο στη χορήγηση τίτλων και πιστοποιητικών και λιγότερο στη διαμόρφωση προσωπικοτήτων και στη σμίλευση χαρακτήρων. Αυτή τη διαδικασία περιγράφει ο Π. Μπουρντιέ ως «θεσμοποιημένη μορφή» πολιτιστικού κεφαλαίου που χρησιμεύει απλώς ως «διαβατήριο» για την απόκτηση οικονομικού και κοινωνικού «κεφαλαίου»…
Κύριοι φορείς κοινωνικοποίησης των παιδιών σήμερα αποβαίνουν τα ΜΜΕ. Ο επηρεασμός μέσω των εικόνων, των μηνυμάτων, των προτύπων που «εκπέμπονται» από τα ΜΜΕ μπορεί να αποδειχθεί καθοριστικός, καθώς οι πρώτες έννοιες, οι αντιλήψεις για το κοινωνικό «περιβάλλον», οι διαχωρισμοί μεταξύ δικαιοσύνης-αδικίας, ατομικότητας-συλλογικότητας, παράβασης και τήρησης κανόνων διαμορφώνονται στις μικρές ηλικίες. Κι αυτή η απόσταση μεταξύ της «εικονοποιημένης πραγματικότητας» και του πραγματικού κόσμου μπορεί να προσλάβει δομικού χαρακτήρα διαστάσεις και να οδηγήσει μελλοντικά σε αποκλίνουσες ή σε δυσαρμονικές στάσεις και συμπεριφορές.
Στα ΜΜΕ, ακόμα και στις αποκαλούμενες παιδικές εκπομπές, αλλά και στα ηλεκτρονικά παιγνίδια κυριαρχούν η επιθετική συμπεριφορά, η βία, ο απηνής ανταγωνισμός. Το τηλεοπτικό «έγκλημα» αποφέρει «μπόνους» στα ηλεκτρονικά παιγνίδια, και οι τερατώδεις μορφές των ηρώων καλλιεργούν στα νέα παιδιά την «αισθητική» της μετανεωτερικότητας και του παγκοσμιοποιημένου πολιτισμού της εικόνας.
Τα φαινόμενα της βίας, της αντικοινωνικής συμπεριφοράς δεν αφορούν, κατά συνέπεια, τα παιδιά μας αλλά εμάς τους ιδίους. Η βία, ο ανταγωνισμός, η αδικία, η καταπάτηση των δικαιωμάτων είναι φαινόμενα κοινωνικά και όχι «σχολικά». Υπάρχει «κοινωνική βία» η οποία διαχέεται, καταλαμβάνει όλους τους θεσμούς και αποδυναμώνει τις ανθρώπινες και κοινωνικές σχέσεις.
Τα παιδιά είναι θύματα αυτής της βίας. Και οι όποιες «συμμορίες», οι όποιες παραβατικότητες έχουν παραχθεί πριν από όλα στην κοινωνία και στους θεσμούς της. Ας ανοίξουμε επιτέλους τα μάτια κι ας μεταφερθούμε από το αποτέλεσμα στο αίτιο…