Να ‘ναι το 2006 λιγότερο δύσκολος χρόνος από τους προηγούμενους

Σήμερα γιορτάζουμε την πρεμιέρα της εμφάνισης του 2006. Ας είναι ευτυχισμένος ο καινούριος χρόνος για όλη την ανθρωπότητα. Η ευχή μας είναι το 2006 να καταφέρει να σβήσει τις φωτιές των τοπικών κρίσεων, να χορτάσει τους πεινασμένους, να δώσει μακροημέρευση και σιδερένια υγεία στους ασθενείς και πάσχοντες και να φέρει γαλήνη και χαρά σε όλον τον πληθυσμό της γης. Στους φίλους αναγνώστες της εφημερίδας αυτής και της στήλης μας, που με τόση υπομονή μάς κάνουν την τιμή να μας διαβάζουν, ευχόμαστε ο καινούργιος χρόνος να φέρει υγεία και χαρά, προσωπική και οικογενειακή, και να εκπληρώσει κάθε προσδοκία τους.

Η στήλη μας σήμερα προσφέρει… αποτοξίνωση από τα οικονομικά προβλήματα, καθώς είναι η μέρα ευχών, αλλά και ελπίδων για έναν καλύτερο και πιο χαρούμενο χρόνο. Εμείς ευχόμαστε αυτή η ελπίδα, η προσδοκία να γίνει για όλους πραγματικότητα. Και καθώς η σημερινή ημέρα απαιτεί ανακωχή σε πολιτικές αντιπαραθέσεις, έστω και αν αναφέρονται στην οικονομία, ας ασχοληθούμε για λίγο με την ιστορία της Πρωτοχρονιάς.

Η 1η Ιανουαρίου καθιερώθηκε σαν η πρώτη μέρα του χρόνου από τους Ρωμαίους, το 153 π.Χ. Η Ρώμη έχει την τιμή να είναι και η γενέτειρα της πρωτοχρονιάς, της πλέον αγαπημένης γιορτής για τους μικρούς και τους μεγάλους. Τη στόλισε με ελπίδες, προσδοκίες, ευχές, δώρα και με καθετί που την κάνει χαρούμενη και ελπιδοφόρα. Το έθιμο της προσφοράς δώρων καθιερώθηκε επίσης από τους Ρωμαίους. Την 1η Ιανουαρίου οι Ρωμαίοι εξέλεγαν τους ύπατους (άρχοντες) και οι εκλέγοντες δέχονταν τα δώρα και τις ευχές των συγγενών και των φίλων τους. Στη συνέχεια καθιερώθηκε σαν έθιμο οι πληβείοι, οι κατώτερης τάξης πολίτες, να κάνουν δώρα στους ευγενείς αφέντες τους (τους πατρίκιους) προφανώς για να έχουν την εύνοιά του καθ’ όλη τη διάρκεια του χρόνου. Και με τη σειρά τους οι πατρίκιοι, οι συγκλητικοί, οι ύπατοι και όλοι όσοι ανήκαν στην ελίτ της Ρώμης πρόσφεραν πλούσια δώρα στον αυτοκράτορα. Συνωστισμός στα αυτοκρατορικά ανάκτορα για την έγκαιρη επίδοση των πρωτοχρονιάτικων δώρων και με την προσδοκία ότι ο αυτοκράτορας θα δώσει την εύνοιά του σε ορισμένους εξ αυτών. Περιμένοντας τη σειρά τους οι ρωμαίοι αξιωματούχοι, για να δώσουν τα δώρα στον αυτοκράτορα και να του ευχηθούν, αντάλλασσαν και μεταξύ τους ευχές. Και με τον καιρό καθιερώθηκε η κλασική μεταξύ τους ευχή για την «εκπλήρωση κάθε προσδοκίας». Και φυσικά η προσδοκία όλων τους (και η κρυφή ελπίδα) ήταν η κατάκτηση (με αυτοκρατορική απονομή) ενός αξιώματος μέσα στον καινούργιο χρόνο που άρχιζε εκείνη την ημέρα. Έτσι οι Ρωμαίοι στόλισαν την πρωτοχρονιά με δώρα, ελπίδες, προσδοκίες και ευχές (αμφιλεγόμενης πάντως ειλικρίνειας). Όλο αυτό το σκηνικό δημιουργούσε μια ατμόσφαιρα εορταστική και χαρούμενη για όλη τη Ρώμη.

Στο Βυζάντιο η 1η Ιανουαρίου καθιερώθηκε επίσημα σαν πρωτοχρονιά το έτος 1000 μ.Χ. Στην αχανή και ετερόκλητη βυζαντινή αυτοκρατορία μέχρι τότε σε άλλες περιοχές είχαν καθιερώσει σαν πρωτοχρονιά την 1η Μαρτίου, και όπου κυριαρχούσε η ορθοδοξία είχε καθιερωθεί η 1η Σεπτεμβρίου. Σημειώνουμε ότι ακόμη και τώρα το εκκλησιαστικό έτος αρχίζει την 1η Σεπτεμβρίου. Λογικό είναι πολλά πρωτοχρονιάτικα έθιμα της Ρώμης και γενικά της Δύσης να διαδοθούν και στο Βυζάντιο, κυρίως το έθιμο της ανταλλαγής δώρων που ονομάζονταν μπουναμάδες (ιταλική λέξη εξελληνισμένη).

Πολλά και ποικίλα είναι τα πρωτοχρονιάτικά έθιμα που διαφέρουν κατά τόπους. Όλα όμως έχουν χαρούμενο, πανηγυρικό χαρακτήρα και αποβλέπουν στο να δημιουργήσουν εορταστική ατμόσφαιρα για το καλωσόρισμα του καινούριου χρόνου. Βασικό έθιμο της πρωτοχρονιάς είναι το κόψιμο της βασιλόπιτας. Θεωρείται ότι το έθιμο έχει προέλθει από την επιθυμία να τιμηθεί ο Άγιος Βασίλειος, που η μνήμη του εορτάζεται την 1η Ιανουαρίου. Αυτήν την εξήγηση τη δίνουν οι χριστιανοί. Όμως το κόψιμο της πίτας έχει ρωμαϊκές ρίζες. Πίτες έκοβαν οι Ρωμαίοι κατά τα Σατουρνάλια, που γιορτάζονταν την 1η Δεκεμβρίου κάθε έτους, και φυσικά δεν ήταν πρωτοχρονιάτικη γιορτή. Όταν οι Ρωμαίοι το 153 π.Χ. καθιέρωσαν την 1η Ιανουαρίου ως πρωτοχρονιά μετέφεραν το κόψιμο της πίτας τότε, για να προσδώσουν περισσότερο πανηγυρικό χαρακτήρα στη γιορτή. Έτσι κατέστη πρωτοχρονιάτικο έθιμο. Στο Βυζάντιο μεταφέρθηκε το έθιμο αυτό από τους Φράγκους (σταυροφόρους) και αφού οι Βυζαντινοί είχαν αναγάγει την 1η Ιανουαρίου σε πρωτοχρονιά. Οι χριστιανικοί πληθυσμοί το αγκάλιασαν και το μετέτρεψαν σε έθιμο προς τιμήν του εορτάζοντος αγίου, του Μεγάλου Βασιλείου (αγιοβασιλόπιτα). Το ζύμωμα, το ψήσιμο και το κόψιμο-διανομή της βασιλόπιτας τα παλιά χρόνια γίνονταν μέσα σε ατμόσφαιρα ιεροτελεστίας. Τώρα το ζύμωμα και το ψήσιμο έχουν «βιομηχανοποιηθεί». Όλοι σχεδόν αγοράζουν έτοιμες βασιλόπιτες και ο πανηγυρικός χαρακτήρας διατηρείται μόνο στο κόψιμο και τη διανομή της. Γύρω από την υπερφυσική «δύναμη» της βασιλόπιτας αναπτύχθηκαν από τους λαούς διάφορες δοξασίες. Όταν η βασιλόπιτα (ζύμωμα, ψήσιμο, κόψιμο και διανομή) ήταν καθαρά οικογενειακή γιορτή, οι λαοί άρχισαν να πιστεύουν διάφορες δοξασίες. Και κυρίως οι λαοί της Ανατολής. Οι χριστιανοί πίστευαν ότι βοηθάει στην καλή πορεία της οικογένειας στη χρονιά που άρχιζε. Έτσι στόλισαν τη βασιλόπιτα με έναν σταυρό από ζύμη στη θεατή επιφάνειά της και πίστευαν ότι ο σταυρός αυτός είχε τη δύναμη να δώσει μακροζωία και καλή υγεία σε όλα τα μέλη της οικογένειας. Οι τσοπάνηδες πίστευαν ότι εάν στολίσουν την πίτα με μικρά μικρά αρνάκια από ζύμη, το κοπάδι τους θα πολλαπλασιαστεί μέσα στον χρόνο που αρχίζει και θα διατηρηθεί σε άριστη υγεία. Επίσης σχεδόν όλοι πίστευαν -και πολλοί πιστεύουν ακόμη- ότι όποιος πάρει το κομμάτι με το νόμισμα που έχει τοποθετηθεί στη βασιλόπιτα θα είναι τυχερός σε ό,τι επιχειρήσει κατά τη διάρκεια της νέας χρονιάς, αρκεί να φυλάξει το «φλουρί». Επόμενο ήταν να αποδοθούν και παγανιστικές ιδιότητες στην πίτα (μαύρη μαγεία) από τους κατώτερης μόρφωσης και διανόησης ανθρώπους. Ο πρωτόγονος άνθρωπος, που λίγο ή πολύ περικλείεται μέσα μας, δημιούργησε και τις δικές του δοξασίες.

Ορισμένοι πίστευαν ότι εάν στην ορατή (επάνω) επιφάνεια της βασιλόπιτας η οικογένεια φτιάξει ένα ανθρωπάκι από ζύμη και το ταυτίσει με τον εχθρό της οικογένειας, τότε ο εχθρός αυτός θα τιμωρηθεί μέσα στον χρόνο που αρχίζει. Έτσι όταν έφτιαχναν την πίτα τη στόλιζαν με ένα ανθρωπάκι από ζύμη και λέγοντας μυστικές επικλήσεις κάρφωναν το μάτι του εχθρού τους με ένα πιρούνι! Αυτό το «μαγεμένο» κομμάτι δεν δινόταν σε κανένα μέλος της οικογένειας κατά τη διανομή της πίτας. Όμως την ήθελαν σύμμαχό τους στην προσπάθεια εκδίκησης. Η διαστροφή σε μια χαρούμενη γιορτή δεν θα μπορούσε να λείψει, όπως συμβαίνει τις περισσότερες φορές. Κάποιοι χαλάν την πανηγυρική ατμόσφαιρα.

Αυτά στις παλιότερες εποχές όπου το κόψιμο της βασιλόπιτας ήταν οικογενειακή ιεροτελεστία και εξακολουθεί ακόμη να είναι στις περισσότερες αγροτικές περιοχές. Στα αστικά και τα ημιαστικά κέντρα η ιεροτελεστία αυτή, χωρίς να χάσει τον οικογενειακό της χαρακτήρα, ξέφυγε από τα στενά όρια της οικογένειας και οι δοξασίες γύρω από τις «δυνάμεις» που περικλείει έχουν σημαντικά ξεφτίσει. Σήμερα όλες οι οικογένειες κόβουν βασιλόπιτα, όπως και όλα τα σωματεία, οι όμιλοι, οι οργανώσεις, οι επιχειρήσεις ακόμη και οι κομματικοί μηχανισμοί. Το κόψιμο της πίτας γίνεται αφορμή συνάντησης φίλων, σύσφιξης σχέσεων και δημιουργίας νέων γνωριμιών και γιατί όχι και προβολής ορισμένων προσώπων. Μαζί με το ξέφτισμα των δοξασιών έφυγαν και τα στολίδια της πίτας. Μόνο η υπόμνηση της αρίθμησης του καινούριου χρόνου τη στολίζει. Σαν έθιμο όμως, παραμένει ζωηρό και γενικευμένου σεβασμού, τουλάχιστον μέχρι σήμερα. Και για λόγους επικοινωνιακής πολιτικής συνεχώς κατακτά έδαφος. Μετατροπή του εθίμου από οικογενειακή εορτή σε κοινωνική εκδήλωση, με στόχους που δεν έχουν πλέον καμία σύνδεση με την παραδοσιακή οικογενειακή πρωτοχρονιάτικη πίτα.

Ένα άλλο πρωτοχρονιάτικο έθιμο είναι και τα μηνύματα που μας απευθύνουν οι διάφοροι ηγέτες, πολιτικοί κυρίως, αλλά και συνδικαλιστικοί και εκκλησιαστικοί. Αυτοί όλον τον χρόνο τους τον αναλώνουν στο να δημιουργούν απάνθρωπες συνθήκες ή να ανέχονται αδιαμαρτύρητα πράξεις καταστροφής της ευτυχίας των κατοίκων αυτού του πλανήτη, θυμούνται την πρωτοχρονιά να στείλουν στους «υπηκόους» τους μηνύματα αισιοδοξίας και ευχές για μια χαρούμενη ζωή. Πώς να τους πιστέψει κανείς!

Κλείστε μάτια και αφτιά σε αυτές τις μαϊμουδίστικες, κονσερβοποιημένες ευχές κυρίως των πολιτικών ηγετών. Είναι βασανιστήρια για τη νοημοσύνη μας. Αγνοήστε τα, αν θέλετε τη διανοητική και ψυχική σας γαλήνη!

Κλείνω τη σημερινή μας παρουσίαση όπως την ξεκίνησα. Με θερμές ευχές για έναν χαρούμενο και ευτυχισμένο χρόνο και με την προσδοκία ότι θα είναι λιγότερο δύσκολος από τους προηγούμενους.