Η ομηρική Ιθάκη είναι η χερσόνησος Παλική της Κεφαλονιάς;

Την Τετάρτη, 19 Οκτωβρίου, στο ξενοδοχείο «Λήδρα Μάριοτ» των Αθηνών έγινε μια ασυνήθιστη επιστημονική παρουσίαση.

Τρεις άγγλοι έγκριτοι επιστήμονες, ο James Diggle, καθηγητής Ελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου του Κέμπριτζ, ο ερευνητής Robert Bittlestone και ο γεωλόγος, καθηγητής του Πανεπιστημίου του Εδιμβούργου John Underhill παρουσίασαν τις υποθέσεις και τα μέχρι τώρα αποτελέσματα των ερευνών τους πάνω σ’ ένα ιδιαίτερα καυτό θέμα, την ομηρική Ιθάκη του Οδυσσέα.

Ο προβληματισμός για την Ιθάκη του Οδυσσέα προκαλεί έκπληξη στους αμύητους και οργή στους κατοίκους της σημερινής Ιθάκης, που θεωρούν αδιανόητη κάθε ιδέα που αμφισβητεί την ταυτότητα του νησιού τους και παραπέμπει σε άλλο μέρος και άλλο νησί την πατρίδα του Οδυσσέα.

Όσο κι αν κατανοεί κανείς τις αντιδράσεις του είδους αυτού, η επιστημονική έρευνα ακολουθεί, βεβαίως, τους δικούς της κανόνες και εναπόκειται σ’ αυτήν να παρουσιάσει αδιάσειστες αποδείξεις που να τεκμηριώνουν κάτι τέτοιο. Σε κάθε περίπτωση η Ιθάκη του Οδυσσέα περιελάμβανε, ως ενιαία επικράτεια, τέσσερα αδελφά νησιά: την Ιθάκη, τη Σάμη, τη Λευκάδα και το Δουλίχιον.

Η ταύτιση της Λευκάδας και της Σάμης (Κεφαλονιάς) δεν παρουσιάζει ιδιαίτερο πρόβλημα. Εάν όμως η σημερινή Ιθάκη ήταν η ομηρική Ιθάκη, ποιο νησί ήταν τότε το Δουλίχιον; Υπάρχουν επίσης αρχαίοι χάρτες που ονομάζουν τη σημερινή Ιθάκη Δουλίχιον.

Το αίνιγμα ξεκινά από τους σχετικούς στίχους της Οδύσσειας που περιγράφουν την Ιθάκη.

Στη ραψωδία Ι΄, όταν ο Οδυσσεύς αποκαλύπτει στον βασιλέα Αλκίνοο και στους Φαίακες την ταυτότητά του, αναφέρει συγκεκριμένα: «ναιετάω δ’ Ιθάκην ευδείελον, εν δ’ όρος αυτή, Νήριτον εινοσίφυλλον αριπρεπές αμφί δε νήσοι πολλαί ναιετάουσι μάλα σχεδόν αλλήλησι. Δουλίχιόν τε Σάμη τε και υλήεσσα Ζάκυνθος. Αυτή δε (εννοεί η Ιθάκη) χθαμαλή, πανυπερτάτη ειν αλί κείται προς ζόφον…».

«Κατάγομαι από την ευδείελη (αυτή που διακρίνεται καθαρά στον ορίζοντα) Ιθάκη. Υπάρχει σ’ αυτήν το πυκνόφυτο και μεγαλοπρεπές όρος Νήριτον, εκατέρωθεν δε πολλά νησιά, το ένα πολύ κοντά στο άλλο, το Δουλίχιον, η Σάμη και η δασώδης Ζάκυνθος. Αυτή δε (η Ιθάκη) είναι χαμηλή και βρίσκεται στη θάλασσα εντελώς τελευταία προς τη δύση…».

Ο καθηγητής James Diggle, ερμηνεύοντας τους παραπάνω στίχους της Οδύσσειας, υπέδειξε ότι παραπέμπουν σ’ ένα νησί που βρίσκεται τελευταίο προς τα δυτικά του συμπλέγματος των τεσσάρων νησιών και όχι ανατολικά, όπως η σημερινή Ιθάκη. Παραπέμπουν επίσης σ’ ένα νησί με χαμηλό υψόμετρο, χαρακτηριστικό που δεν συνάδει ούτε με τη σημερινή Ιθάκη ούτε με τον κεντρικό κορμό της Κεφαλονιάς.

Η χερσόνησος Παλική χωριζόταν παλιά από θάλασσα από την άλλη Κεφαλονιά

Το μυστήριο φαίνεται να εξηγείται από μια πληροφορία που μας δίδει ο Στράβων (80 μ.Χ.) ότι ο στενός ισθμός μεταξύ της χερσονήσου Παλίκης και της Κεφαλονιάς καλυπτόταν τότε από θάλασσα.

Σε μια τέτοια περίπτωση προβάλλεται ως θεωρία η υπόθεση ότι η ομηρική Ιθάκη πρέπει να είναι η χερσόνησος Παλίκη και η σημερινή Ιθάκη το αρχαίο Δουλίχιον. Ο Στράβων, πάντως, αναφέρει στο σχετικό έργο του ως Ιθάκη τη σημερινή.

Η θεωρία δεν είναι νέα. Προεβλήθη ήδη από το 1903. Ετέθη όμως στο περιθώριο μετά την εξέταση του θέματος από τον τότε καθηγητή Γεωλογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Σκούφο. Ο τελευταίος απεφάνθη ότι τα πετρώματα του ισθμού χρονολογούνται από πολύ παλιά γεωλογική εποχή και δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να τεκμηριωθεί η υπόθεση ότι προέκυψαν από πρόσφατη γεωλογική αλλαγή που μετέτρεψε τη θάλασσα σε ξηρά.

Η σύγχρονη γεωλογική επιστήμη παρέχει, βεβαίως, νέες μεθόδους και τεχνικές για την ανάλυση και τη χρονολόγηση εδαφών και πετρωμάτων. Ο γεωλόγος Underhill, με τη βοήθεια δορυφορικών φωτογραφιών και μοντέλων που κατασκευάσθηκαν με τη χρήση ηλεκτρονικών υπολογιστών, υπεστήριξε δύο βασικές θέσεις. Πρώτον, ότι η περιοχή της Κεφαλονιάς, ως αποτέλεσμα της τριβής της Ευρασιατικής και της Αφρικανικής πλάκας, ανυψώνεται σταδιακά από τη θάλασσα, σε αντίθεση π.χ. με την Κόρινθο και την περιοχή της, που σταδιακά καταβυθίζεται. Δεύτερον, η μετατροπή της θάλασσας σε ξηρά δεν έγινε μόνο με την ανύψωση της ξηράς. Έγινε επίσης με κατολισθήσεις από τις απότομες πλευρές του ισθμού. Οι κατολισθήσεις είναι ορατές στις δορυφορικές φωτογραφίες.

Ο καθηγητής Underhill επιφυλάχθηκε να δώσει οριστικές απαντήσεις μετά την ολοκλήρωση των γεωλογικών ερευνών.

Προϊστορικά και μυκηναϊκά ευρήματα στον υποτιθέμενο λόφο του Ανακτόρου του Οδυσσέα

Η αρχαιολογική έρευνα, ως τρίτη διάσταση, αν και βρίσκεται ακόμη στα πρώτα της βήματα, ήρθε να δώσει ενθαρρυντικά δείγματα στην υπόθεση ότι πιθανόν ο λόφος, που βρίσκεται σήμερα στην τοποθεσία Θηνιά, αρκετά μακριά από τη θάλασσα, να είναι ο λόφος που δέσποζε κάποτε πάνω από το αρχαίο λιμάνι της Ιθάκης. Πάνω σ’ αυτόν, πιθανότατα, ήταν κτισμένο το ανάκτορο του Οδυσσέα. Οι προσχώσεις, όπως και σ’ άλλα μέρη, μετέθεσαν σήμερα την ακτογραμμή πολύ πιο μακριά.

Κατά τους τρεις άγγλους επιστήμονες, εάν πράγματι η χερσόνησος Παλίκη, διαχωριζόμενη με θάλασσα από την Κεφαλονιά, ήταν η ομηρική Ιθάκη, τότε όλα όσα αναφέρονται για την επιστροφή του Οδυσσέα ταιριάζουν εντυπωσιακά.

Όπως είναι γνωστό, ο Οδυσσεύς γύρισε από το νησί των Φαιάκων (Κέρκυρα), που βρίσκεται στον βορρά. Δεν πήγε στο κανονικό λιμάνι της πόλεως, αλλά σ’ έναν όρμο, που εισχωρούσε βαθιά στην ξηρά (στον όρμο του Φόρκυος). Το όρος Νήριτον, που αναφέρεται, είναι εμφανές, όπως και το χαμηλό υψόμετρο, σε σχέση με τα άλλα νησιά. Ταιριάζει επίσης η πορεία προς το χοιροστάσιο του Ευμαίου, την πηγή Αρεθούσα των Νυμφών (ένα χωριό στην περιοχή ονομάζεται σήμερα Αρέθα) και προς το ανάκτορο του Οδυσσέα στον λόφο πάνω από τη θάλασσα.

Η θεωρία μοιάζει συναρπαστική και παρέχει ενδείξεις που φαίνονται αρκετά πειστικές. Απομένει, όμως, οι ενδείξεις να τεκμηριωθούν και να καταστούν αποδείξεις. Πρώτον, με τις απαραίτητες συμπληρωματικές γεωλογικές έρευνες στον ισθμό Παλίκης και Κεφαλονιάς. Δεύτερον, με αρχαιολογικές ανασκαφές στον λόφο πάνω στον οποίο πιστεύεται, με βάση τη θεωρία αυτή, ότι βρισκόταν το ανάκτορο του Οδυσσέα.